Waarom Kunst in democratie?
Wat is democratie? Waarom zet de Europese Unie zo sterk in op democratische waarden? De collectie hedendaagse kunst van het Europees Parlement bevat tal van kunstwerken die ons kunnen helpen een antwoord op deze vragen te vinden en inzicht te krijgen in de interpretatie van democratie door beeldende kunstenaars uit diverse landen van het continent.
De geselecteerde kunstwerken kunnen worden omschreven als de kritische en persoonlijke visie van hun makers, die via hun werk een duidelijk standpunt innemen ter verdediging van de democratie. Door deze werken weten we weer hoe belangrijk het is op te komen voor democratische vrijheden en worden we herinnerd aan onze plicht om doorslaggevende processen als de Europese verkiezingen onze volle aandacht te schenken door er actief aan deel te nemen. In die zin vertellen deze werken ons dat ook de Europese burgers hun steentje kunnen bijdragen aan de verdediging van de democratie, en wel door in juni 2024 te gaan stemmen bij de Europese verkiezingen.
Daarnaast proberen we met deze tentoonstelling waardevolle perspectieven te bieden op belangrijke aspecten die onontbeerlijk zijn in een gezonde democratie, zoals het volgen van de democratische spelregels en de noodzaak van politieke betrokkenheid van de samenleving. Ook gaan we in op andere relevante thema’s die onze democratische waarden op de proef stellen en uitdagen, zoals de verhouding tussen burgers en instellingen, de rol van de massamedia bij het verstrekken van duidelijke en betrouwbare informatie, de grenzen van de macht van de overheid ten aanzien van het privéleven en de initiatieven van burgers, of migratiestromen en grensoverschrijdende bewegingen.
Bepaalde belangrijke trends in de hedendaagse kunst vormen een reflectie of werpen een kritische blik op de sociale en politieke realiteit van de moderne wereld, vaak met een scheut ironie, sarcasme, scepticisme of bitterheid. Die trends zijn sterk gekleurd door het intellectuele, ethische of soms openlijk politieke engagement van tal van kunstenaars uit de 20e en 21e eeuw.
Vaak biedt kunst een kritisch perspectief dat ons dagelijks leven zoals dit op het eerste zicht lijkt doorprikt en overstijgt, waardoor we aspecten te zien krijgen die gewoonlijk onopgemerkt blijven, een ongemakkelijke waarheid aan het licht brengen of ethische en historische vragen opwerpen. Dit soort kunst heeft tot doel ons te waarschuwen en raad te geven, verhelderende kanttekeningen te plaatsen en provocerend over te komen.
Kunst laat vormen van expressie toe die niet mogelijk zijn met geschreven of gesproken taal, en vormt daardoor een krachtig communicatiemiddel om mensen bewust te maken van allerlei problemen. Kunst heeft het vermogen iets in gang te zetten en verbinding tot stand te brengen. Kunst kan gedachten en ideeën opwekken die vervolgens het uitgangspunt vormen voor maatschappelijke dialoog, voor gesprekken die dieper graven om op zoek te gaan naar wat echt belangrijk is voor de gemeenschap, en voor het doorbreken van de polarisatie in verband met bepaalde kwesties.
Het hedendaagse landschap van de beeldende kunst kent trends met namen als artivisme, geëngageerde kunst, gemeenschapskunst of ecologische kunst, waarbij kunst wordt gezien als wapen om te protesteren, als uitingsvorm voor politieke kwesties en problemen, en dus de functie heeft om dingen bespreekbaar te maken in een democratie.
Kunst wordt dan een communicatiemiddel en politiek instrument om de samenleving te veranderen en te transformeren: een taal die verder reikt dan de wereld van academici en musea om door te dringen tot andere werelden en een breder publiek aan te spreken. Deze ambitie is niet nieuw en lag ook aan de basis van diverse avantgardistische kunststromingen uit de 20e eeuw, zoals het dadaïsme, het surrealisme of later de conceptuele kunst – weliswaar met andere strategieën en doelstellingen.
Toch zijn er niet veel artistieke initiatieven geweest (in de vorm van een kunstenaarscollectief of een beweging) met het woord “democratie” in de naam. Een voorbeeld van een kunstenaarscollectief waarbij dit wel het geval is, is de groep “Artists for Democracy”, die in 1974 werd opgericht vanuit het volgende streven: “Het doel is duidelijk en nadrukkelijk: solidariteit betuigen met de internationale politieke strijd. De experimentele artistieke methoden van de groep hadden niet alleen betrekking op het maken van kunst, maar ook op nieuwe manieren om politiek gedachtegoed te uiten en politieke daden te stellen. […] Bij ‘Artists for Democracy’ werd solidariteit verheven tot creatieve politieke daad”.
We mogen niet vergeten dat de kunstwerken in deze tentoonstelling, net als vele andere kunstwerken in collecties en tentoonstellingen overal in Europa, voor een groot deel konden ontstaan doordat individuen in een democratische samenleving de mogelijkheid hebben hun mening en gedachten vrij en op diverse manieren te uiten. Een van die manieren is communiceren via kunst, hetgeen gepaard gaat met de ontwikkeling van intelligentie en kritisch denken, zoals wordt erkend door het Europees Parlement:
“Bevordering van de Europese culturele verscheidenheid en van het bewustzijn van gemeenschappelijke wortels is gebaseerd op de vrijheid van artistieke expressie, de capaciteiten en bekwaamheden van artiesten en culturele actoren en het bestaan van bloeiende en veerkrachtige culturele en creatieve sectoren in het openbare en particuliere domein en hun vermogen hun werken te creëren, te innoveren en te produceren, en deze te verspreiden naar een groot en divers Europees publiek.”
“overwegende dat Europa een enorme rijkdom aan culturele, sociale, taalkundige en godsdienstige diversiteit vertegenwoordigt; overwegende dat in dit verband de gedeelde waarden die onze samenlevingen bijeenhouden, zoals vrijheid, sociale rechtvaardigheid, gelijkheid en non-discriminatie, democratie, mensenrechten, rechtsstatelijkheid, verdraagzaamheid en solidariteit, van cruciaal belang zijn voor de toekomst van Europa; […] benadrukt de waardevolle bijdrage van de Europese kunstproductie aan de culturele verscheidenheid en beklemtoont dat deze productie een belangrijke rol speelt bij het uitdragen van de waarden van de EU en het aansporen van de Europese burgers tot kritisch denken […].”
1. Europese Unie. Het project van de opbouw van Europa. Democratie en de bijbehorende spelregels
2. Maatschappelijk en politiek engagement
3. De verhouding tussen burgers en de overheid en justitie
4. Risico’s en gevaren voor de democratie
6. Democratie en stedelijke transformaties
