Actoren | Vijftig jaar wet op de stedenbouw

Zelfstandige ontwerpers

Voor de uitbouw van de economische infrastructuur (wegen, bedrijventerreinen, ontwikkeling woongebieden in samenhang met nieuwe economische activiteiten, …) speelde de overheid een veeleer coördinerende rol. Het ging in veel gevallen eerder om het zorgen voor een aantal randvoorwaarden, dan om het voeren van een gecentraliseerd ruimtelijk beleid, waarbij op nationaal niveau gepland werd.

Hoewel opleidingen uitgebouwd werden en de disciplines zich duidelijker begonnen af te tekenen, was ook de centrale overheidsadministratie niet noodzakelijk bevolkt door gediplomeerde planners of stedenbouwkundigen, maar evenzeer door ambtenaren met een juridische achtergrond. De impact van planners en stedenbouwkundigen was bijgevolg niet altijd even sterk in de naoorlogse periode.

De uitvoering van de wet van 1962 genereerde dan weer wel werk voor zelfstandige ontwerpers, bijvoorbeeld om voor lokale overheden Algemene en Bijzondere Plannen van Aanleg (APA’s en BPA’s) te ontwerpen, conform de gewestplannen. Toch namen lokale overheden ook al voor de wet zelfstandige ontwerpers onder de arm voor het uitwerken van hun ruimtelijke planning. Namen van dergelijke ontwerpers kunnen in principe in de gemeentearchieven opgespoord worden, waar deze aanlegplannen bewaard zijn.

Voorbeelden van zelfstandige ontwerpers zijn:

• Frans De Groodt: voorbereiding streekplannen Rupel en West-Kempen i.o.v. Commissariaat-Generaal van ’s Lands Wederopbouw, gewestplan voor het Zennedal, voorbereidend studiewerk voor een aantal gemeentelijke plannen van aanleg in de provincies Antwerpen, Brabant en Limburg, voltooid na de oorlog, wanneer hij voor een aantal gemeenten de plaatselijke bouwverordeningen opstelde. Het archief wordt bewaard in de collectie van het VAi. De stedenbouwkundige ontwerpen die erin gedocumenteerd zijn, hebben betrekking op Aarschot (ontwerp stadskernvernieuwing i.s.m. W. Cogge, 1972), plannen van aanleg voor Halen (jaren 1950-60), Herent (jaren 1950-60), Lanaken (Rekem, i.s.m. R. Verwilghen, 1935 e.v.).
• Victor Coolens: werkte als privéstedenbouwkundige en ontwierp in die functie plannen voor gemeentebesturen, waaronder een Bijzonder Plan van Aanleg voor Sint-Amandsberg.
• Victor Bourgeois: maakte na WOII onder andere stedenbouwkundige plannen voor Oostende, Kessel-Lo, ... Archief bewaard bij CIVA.

Studiebureaus

Stedenbouw en ruimtelijke ordening vergen een interdisciplinaire aanpak. Het proces van gewestplanning, op gang getrokken na de wet op de stedenbouw, bracht professionals met allerhande achtergronden samen.

Het territorium werd opgedeeld in gewesten. In de praktijk kwam er een soort geografische taakverdeling tussen de verschillende studiebureaus, onderzoeksgroepen en intercommunales: Mens en Ruimte was vooral in Vlaams Brabant, Noorderkempen en een stukje van Oost-Vlaanderen (rond Dendermonde) actief, de groep van de UGent (vanuit het seminarie van Vlerick en Anselin) vooral in Oost-Vlaanderen, Leiedal en WITAB meer West-Vlaanderen, Schelde-Dijle en Omgeving in het Antwerpse, Renaat Soetewey (KU Leuven) in Limburg. De gewestplannen vormden het kader waarbinnen gemeenten hun eigen Algemeen Plan van Aanleg en Bijzondere Plannen van Aanleg dienden in in te schrijven. Deze APA’s en BPA’s werden vaak uitbesteed aan zelfstandige stedenbouwkundige of ruimtelijke planners, of aan de interdisciplinaire studiebureaus die hun activiteit verlegden nadat de periode van de gewestplanning afgerond was.

Verschillende betrokkenen betreuren overigens dat de gewestplanning toen als een statisch proces werd opgevat. Er was geen termijn ingebouwd waarbinnen de gewestplannen herzien zouden worden, wat nochtans nuttig zou zijn aangezien er bij deze eerste grote onderneming op deze schaal onvermijdelijk fouten geslopen waren.

• Zelfstandige bureaus, zoals Mens en Ruimte, Omgeving, Schelde-Dijle
• Universitaire vakgroepen die als studiebureau werkten, zoals het Seminarie voor Toegepaste Economie en Regionale Ontwikkeling (en opvolgers, o.l.v. Vlerick, Anselin, later Allaert, binnen de UGent), Soetewey aan de KU Leuven, ...
• Aan de Université de Liège werd onderzoek gevoerd dat de basis vormde voor latere gewestplannen, door geografen zoals Omer Tulippe, die na WOII voorzitter werd van de Commissie voor het Nationale Plan en hoofd van de Dienst voor de Nationale Survey, beide binnen het Bestuur van de Stedebouw van het Ministerie van Openbare Werken.

Huisvestingsmaatschappijen en verkavelingsmaatschappijen

Huisvestingsmaatschappijen en verkavelingsmaatschappijen speelden vaak lokaal en intergemeentelijk een belangrijke rol in de stedenbouwkundige geschiedenis. Verschillende hoofdstukken van het boek Wonen in welvaart. Woningbouw en wooncultuur in Vlaanderen, 1948-1973 gaan hierover. Over de evolutie van de sociale woningbouw in Vlaanderen maakte het CVAa in opdracht van de Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen de tentoonstelling 150 jaar sociaal wonen. Daarnaast bieden het doctoraatsonderzoek van Katrien Theunis en van Els De Vos belangrijke sporen om de impact van de sociale woningbouw op de naoorlogse verstedelijking van Vlaanderen te onderzoeken, zie:

• Katrien Theunis, De zoektocht naar een Belgisch woonproject, 1965-1975. Toenaderingen tussen ontwerpers en overheid in de praktijk van het private wonen, onuitg. doctoraatsverhandeling, Leuven, 2008.
• Els De Vos, Hoe zouden we graag wonen? Woonvertogen in Vlaanderen tijdens de jaren zestig en zeventig, Universitaire Pers Leuven, 2012.

Tussen 2011 en 2016 voerde het Agentschap Onroerend Erfgoed een grootschalig onderzoek naar de erfgoedwaarde van sociale woningbouw in Vlaanderen, in opdracht van de VMSW. Bij dit onderzoek worden originele plannen van zowel de woningen als de stedenbouwkundige inplantingsplannen gebruikt.

Verkavelingsmaatschappijen die grootschalige verkavelingen realiseerden, zijn onder andere Matexi en Bostoen.

Intercommunales

Intercommunales zijn samenwerkingsverbanden tussen gemeenten om een aantal noden aan te pakken die de gemeentegrenzen overschrijden. Vaak behoren infrastructuuraanleg, industrieterreinen, en soms ook huisvesting tot hun takenpakket.

Sommige van deze intercommunales integreren ook de aandacht voor ontwerp en het kiezen van ontwerpers in hun werking en zijn zich bijgevolg ook bewust van de waarde van hun archief. Het is in die gevallen relatief goed geordend en toegankelijk voor onderzoekers.

Er is geen duidelijkheid over de archieven van intercommunales die al werden opgedoekt, zoals verenigingen voor de aanleg van een bepaalde snelweg. Andere intercommunales, die blijven bestaan en instaan voor opvolging en onderhoud van door hen gerealiseerde projecten, houden zich niet altijd bezig met archiefzorg. Ze zijn niet altijd even vlot toegankelijk voor onderzoek.

Bij actieve prospectie bij intercommunales stelt zich de kwestie dat het archiefdeel dat betrekking heeft op ‘stedenbouw’ (in ruime zin) soms slechts een klein onderdeel van het volledige takenpakket is, dat bovendien niet altijd eenvoudig te isoleren valt. Volledige archieven van intercommunales zijn bijgevolg vaak erg omvangrijk.

Voorbeelden van intercommunales die zich met ruimtelijke ordening bezighielden/houden, zijn:

• Leiedal
• WES (Westvlaams Economisch Studiebureau)
• Intercommunale Ontwikkelingsmaatschappij voor de Kempen (IOK)
• Intercommunale de Développement Economique et d’Aménagement du Territoire
• Intercommunale Vereniging voor de Autosnelwegen in West-Vlaanderen (IVAW)
• Intercommunale voor de Autoweg E3
• Intercommunale vereniging voor de autosnelwegen van de Brusselse periferie (zie gelijknamige publicatie van het MOW van 1973, zie eveneens Katrien Theunis, De zoektocht naar een Belgisch woonproject, 1965-1975. Toenaderingen tussen ontwerpers en overheid in de praktijk van het private wonen, onuitg. doctoraatsverhandeling, Leuven, 2008, p. 297)
• Inter-Vilvoorde Maatschappij voor Huisvesting (zie Katrien Theunis, Idem, p. 185)
• IMALSO Intercommunale Maatschappij van den Linker Schelde-oever te Antwerpen (zie Katrien Theunis, Idem, p. 157) (Archief Rijksarchief Antwerpen) en Dirk Schoofs, Licht, lucht en ruimte. Van ideaalbeeld tot pragmatisme: een eeuw stedenbouwkundig denken toegepast op de Antwerpse Linker Scheldeoever, (Leuven, KULeuven, Diss. Lic., 2003) Zie ook Merlin, L. 50 jaar IMALSO, Imalso, 1979)
• Intercommunale Interleuven (moest een structuurplan maken voor Groot-Leuven, Frans Lannoy werkte ervoor, zie Katrien Theunis, Idem, p. 236)
• West-Vlaamse Intercommunale voor technisch advies en bijstand voor ruimtelijke ordening (WITAB) (zie Katrien Theunis, Idem, p. 277) (zie ook publicatie ‘De intercommunale verenigingen voor economische expansie en ruimtelijke ordening in België: een beknopt overzicht’, Studiecentrum voor de expansie van Antwerpen, 1966, zie: Katrien Theunis, Idem, p. 415)

Vakverenigingen

Vakverenigingen van stedenbouwkundigen en ruimtelijke planners ontstonden al in de jaren 1920, met als bekend voorbeeld de Société des Urbanistes Belges (SUB), later overgegaan in de Société des Urbanistes et Architectes Modernistes (SBUAM), een vereniging die ook na de Tweede Wereldoorlog actief bleef, tot 1973.

Daarnaast ontstonden de Bond voor Vlaamse Stedebouwkundigen (BVS 1965, in 1987 hernoemd tot Belgische Vereniging voor Nederlandstalige Stedebouwkundigen), de Gentse Vereniging voor Planologie (GVS, 2de helft jaren 1970) werd omgevormd tot Vlaamse Federatie voor Planologie (VFP, begin jaren 1980), en het Genootschap Planologie (GP, 1973), opgericht onder de koepel van de KVIV (Koninklijke Vlaamse Ingenieursvereniging).

De oprichters van de BVS kwamen meer vanuit de hoek van de ontwerpers, veelal opgeleid als architecten en stedenbouwkundigen aan academies of Sint-Lucasscholen), terwijl de VFP een meer theoretisch profiel had en opgericht was door figuren met
een universitaire achtergrond (UGent). Het GP telde dan weer meer leden met ingenieur-architect-achtergrond (KU Leuven) – typeringen die uiteraard relatief zijn en niet constant bleven doorheen hun bestaan, maar die wel een indicatie geven van de oorspronkelijke achtergrond van deze groepen. In 1997 kwam het tot één nieuwe vakvereniging, de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning (VRP 1997), waarbij de drie voornoemde opgeheven werden.

De BVS speelde ook een rol binnen de Europese vakvereniging ECSP-CEU (1985-) en voorgangers in de jaren 1960 en 1970.

Een aantal archieven van deze verenigingen is bewaard en toegankelijk:
• Belgische Vereniging voor Nederlandstalige Stedebouwkundigen (1965-1997, inventarisatie aan de gang, voorlopig bewaard in DSMG Sint-Amandsberg).
• Gentse Vereniging voor Planologie (GVS, 2de helft jaren 1970)
• Vlaamse Federatie voor Planologie (VFP), archief nog in afdeling AMRP UGent (Georges Allaert)
• Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning (vanaf 1997), archief bewaard in Amsab-ISG.

Inspraakorganisaties en actiegroepen

Het einde van de jaren 1960 en de jaren 1970 kenden een groot aantal protestgroepen, burgerinitiatieven en actiecomités, die protesteerden tegen bepaalde ingrepen in hun leefmilieu. Het gaat om een veelheid van groepen, die vaak tot stand kwamen als kleinschalige en contextgebonden acties, maar waarvan sommigen toch een langdurige werking uitbouwden. Andere groepen bestonden daarentegen al langer, maar namen in de decennia 1960-70 een actievere rol op in het bundelen van bewoners- en burgerprotesten. Onderstaande selectie streeft er niet naar exhaustief te zijn, maar brengt alvast een lijst voorbeelden samen die opduiken in de literatuur en de gevoerde interviews.

• 'Red de Voorkempen' (eind 1973), n.a.v. strijd rond de aanleg van het duwvaartkanaal Oelegem-Zandvliet, archief bewaard in Amsab-ISG
• 'Tussen Haven en Polder' n.a.v. strijd tegen de door Bayer-Rickmann veroorzaakte fluorvergiftiging
• 'Gents Actiecomité Leefmilieu' (GAL), actie tegen de water- en luchtverontreiniging in de kanaalzone, en tegen de voorgenomen bouw van een metro in Gent
• 'Groene Fietsers', tegen metroaanleg
• 'Aktiegroep Oude Stad' (AGOS), tegen metroaanleg en afbraak in binnenstad Antwerpen (Antwerpen, °1969)
• 'Werkgroep Verkeer Antwerpen', tegen metroaanleg
• Protestgroep tegen de geplande aanleg van de autosnelweg A24 (Limburg)
• Protestgroep tegen de A8 (Pajottenland)
• Protestgroep tegen de A9 (Vlaamse Ardennen)
• Protestgroep tegen de grote ringweg rond Antwerpen (Waasland)
• ‘Actiegroepen Leefmilieu Rupelstreek’ (ALR) tegen afvalperikelen Rupelstreek
• 'Geneeskunde voor het Volk' tegen de loodvergiftiging in Hoboken
• 'Pluralistisch Actiefront' tegen de loodvergiftiging in Hoboken
• 'Beter Leefmilieu Tessenderlo' , tegen de voorgenomen komst van Philips Petroleum
• 'Red de Arenaweide', tegen bouwplannen van de gemeente Deurne voor de Arenaweide
• Gent stadsvernieuwing en bewonersprotesten (Pand, Patershol)
• ARAU – Atelier de Recherche et d’Action Urbaine (Brussel)
• BIRO – Bewoners in Ruimtelijke Ordening
• Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedenschoon
• Bond Beter Leefmilieu (1971-), archief bewaard in Amsab-ISG
• Krokus (1973)
• Bescherming erfgoed, steunde op ICOMOS (International Council for Monuments and Sites) en ondernam acties in bijvoorbeeld Wolstraat Brussel, Colgels-Osylei Antwerpen, Kruidtuin Brussel, Hallen Schaarbeek, Hotel Waucquez (Horta, 1903)

Het in 2015 verschenen boek 'Antwerpen, herwonnen stad? Maatschappij, ruimtelijke plannen en beleid 1940-2012' geeft een goed zicht op inspraakorganisaties in de Antwerpse stadsregio.

Organisatoren van stedenbouwkundige wedstrijden

De impuls tot stadsvernieuwing of stedenbouwkundige aanpassingen kwam er niet zelden vanuit commerciële hoek: handelaars ontvingen hun cliënteel liever in een nette en goed aangelegde straat of wijk en verenigden zich om hier aan bij te dragen, door eigen acties of om druk te zetten op de politiek, zodat de overheid tot acties zou overgaan.

In het Gentse zijn twee dergelijke groepen bekend. Een eerste groep handelaars in luxeproducten (Maroq Unie, Delvaux, optiekzaak Hulpiau) verenigde zich in De Mandel/Le Diseau. Deze vereniging bracht een soort periodieke brochure uit met berichtgeving en opiniestukken over stedelijke ingrepen, zoals de geplande metro, bepaalde verkeersoplossingen, waarbij Jean Zerck (1938-2000) de tekeningen leverde.

De internationale stedenbouwkundige wedstrijd ‘Gent Morgen’ in 1971, die geldt als een belangrijk ijkpunt in Gent, kwam er bijvoorbeeld op initiatief van een ander handelaarscollectief (Internationale Jaarbeurs der Vlaanderen) rond Fritz Meyvaert, die een handelszaak had in de Veldstraat. In dit
geval kwam het tot een intensieve samenwerking met het stadsbestuur. Het waren namelijk medewerkers van de stad die de Survey Gent Morgen samenstelden, een uitvoerig document dat als voorbereiding op de wedstrijd aan deelnemers ter beschikking werd gesteld.

Opleidingen stedenbouw

Het archief van opleidingen stedenbouw kan inzicht bieden in stedenbouwkundige netwerken en ideologische stromingen, of aanvullingen bieden bij biografisch onderzoek naar stedenbouwkundigen. Dit onderwijs werd na 1945 sterk uitgebouwd, al bleef het statuut van de opleiding erg wisselend. Archieven van deze opleidingen worden doorgaans door de inrichtende instituten zelf bewaard.

Stedenbouwopleidingen komen zijdelings aan bod in de Bronnengids Architectuuronderwijs Vlaanderen.

Een greep uit enkele opleidingen in Gent, Antwerpen, Brussel en Leuven:

Politici en beleidsmakers

Tijdens hun politieke loopbaan vormen politici vaak ook een interessant privéarchief, waarin eveneens sporen van hun politieke activiteit te vinden zijn. Dit soort archieven vormt dus een belangrijke aanvulling op de publieke archieven van de beleidsperiode van de betrokken politicus. Vaak zijn de archiefvormers zich bewust van het belang van hun privéarchief en schenken ze het na hun carrière of na hun dood aan publieke instellingen.

Persoonsarchieven van ministers en burgemeesters die een rol speelden in de naoorlogse ruimtelijke ordening en die bewaard bleven

zijn bijvoorbeeld:

• Omer Vanaudenhove (1913-1994), Minister van Openbare Werken en Wederopbouw 1955-58 en 1958-61, archief bewaard in Liberas.
• Jos De Saeger (1911-1998), Minister van Openbare Werken 1965-1973, archief bewaard in KADOC-KU Leuven.
• Gaston Eyskens (1905-1988), Eerste Minister, Minister van Financiën en Minister van Economische Zaken, persoonsarchief bewaard in Rijksarchief Leuven, en beperkt archiefbestand (documenten in functie van zijn mémoires 1973-1981) bewaard in KADOC-KU Leuven.
• Bob Cools, schepen en burgemeester van Antwerpen, archief bewaard in Felixarchief (periode 01/01/1950 - 31/12/1994).
• Jacques Monsaert (1934-2002), schepen en burgemeester van Gent, onder wiens beleid een volledig nieuwe start gegeven werd aan de ruimtelijke ontwikkeling in Gent, met onder andere de oprichting van het 'Planning-team', belast met het opmaken van een Gemeentelijk Algemeen Structuurplan (GAS ’82). Archief bewaard in DSMG (Documentatiecentrum voor Streekgeschiedenis Maurits Gysseling).