400 jaar Ferdinand Verbiest, of hoe een  West-Vlaamse jezuïet hoofdastronoom van de keizer van China werd

In “Alles onder de hemel”. Ferdinand Verbiest en de ontdekking van China” dook VRT-journaliste Veerle De Vos meer dan vijf jaar lang in allerlei archieven, van Lissabon over Rome tot Peking, om een onwaarschijnlijk verhaal te reconstrueren. Het verhaal van Ferdinand Verbiest en zijn collega-jezuïeten uit onze contreien die zich toegang wisten te verschaffen tot het gesloten wereldrijk China in de 17e eeuw.

"Eigenlijk was dit de eerste echte ontmoeting tussen west en oost," zegt Veerle De Vos in "Pompidou" op Klara. "De jezuïeten keken nieuwsgierig en met respect naar China. Heel anders dan wij nu doen."

Ferdinand Verbiest komt ter wereld op 9 oktober 1623 in het West-Vlaamse Pittem. Hij studeert in Kortrijk, Mechelen en Leuven, waar hij zich onderdompelt in de exacte wetenschappen, zoals meetkunde en sterrenkunde. Zijn droom is om als jezuïet missionaris te worden in Zuid-Amerika. "Hij wilde weg, hij wilde reizen. Zoals de slogan luidt: join the jesuits and see the world," lacht Veerle de Vos.

Na een periode als leraar in Brussel is het begin januari 1656 uiteindelijk zover, maar de bestemming wordt China. Ferdinand Verbiest scheept in Genua in voor Lissabon. Die eerste etappe verloopt bepaald avontuurlijk. Piraten maken zich meester van het schip; Verbiest en een andere jezuïet worden gegijzeld, maar ze kunnen ontsnappen. Van Lissabon gaat het richting Goa, een Portugees stukje India, helemaal rond het Afrikaanse continent en vandaar naar Macao in China. De reis duurt maar liefst anderhalf jaar. Tientallen opvarenden bezwijken onderweg; minder dan de helft van de passagiers is bij aankomst nog in leven. 

Wat volgt is een bijzonder verhaal over hoe de jezuïeten toenadering zoeken én krijgen tot de hoogste autoriteit in China, het keizerlijke hof. “De sleutel waarmee de jezuïeten zich toegang hadden verschaft tot de Verboden Stad in Peking was kennis, nieuwe wetenschappelijke kennis over de hemel en de aarde: wiskunde, natuurkunde, astronomie en geografie. Kennis die op dat moment groter was in Europa dan in China,” schrijft Veerle De Vos. En kennis ... is macht.

De Vos doet levendig uit de doeken hoe Ferdinand Verbiest in het keizerlijk paleis persoonlijk moet bewijzen dat zijn berekeningen kloppen, met een zelfgebouwde zonnewijzer. En dat lukt. Hij kan "de hemel lezen" en krijgt de eindverantwoordelijkheid voor de belangrijke Chinese kalender, het “kroonjuweel” van het keizerrijk. Hij bouwt ook allerlei machines en speeltuigen, zoals een autootje op stoom, maar ook kanonnen voor de keizer, waar hij natuurlijk gewetensproblemen mee heeft.

Verbiest maakt verre reizen in het keizerlijke gevolg. In onderhandelingen met Rusland fungeert hij als diplomatieke go-between en tolk. Of hoe een jongetje uit Pittem een westerse mandarijn in Peking werd. "Een verhaal dat Netflix-waardig is", volgens Veerle De Vos. 

Maar de jezuïeten moeten balanceren op een slap koord. Rome wantrouwt hen, omdat ze te tolerant zouden zijn voor de oeroude Chinese gebruiken. Dat is ook expliciet de bedoeling van de zendelingen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld dominicanen hebben ze als jezuïeten respect voor Chinese tradities, zoals de verering van de voorouders. Ze doen ook ontzettend veel moeite om de taal, de cultuur en de geschiedenis te doorgronden, "want je kan in China niets beginnen als je het land niet kent," verduidelijkt Veerle De Vos.

Anderzijds worstelt China dan weer met “een dilemma waar het nooit een definitief antwoord op heeft gevonden: moeten we onze grenzen openstellen voor buitenlandse invloeden of kunnen we het beter alleen.” Bijgevolg “ging het Chinese rijk open en dicht op het ritme van de getijden," schrijft De Vos. 

Ferdinand Verbiest en zijn collega’s schipperen dus tussen paus en keizer. Uiteindelijk is het het Vaticaan dat een eind maakt aan de onderneming van de jezuïeten. “De twee eeuwen waarin Oost en West kennis en ideeën uitwisselden en een oprechte poging deden om elkaar te begrijpen zijn voorgoed voorbij.” Veerle De Vos verzucht: “Uiteindelijk bleken Ferdinand Verbiest en zijn ordegenoten te modern voor hun tijd, te modern misschien zelfs voor deze tijd.”

Veerle De Vos vertelt de geschiedenis van Verbiest en zijn collega's met veel verve, anekdotes en citaten. En ze stelt de vraag wat we kunnen leren van die unieke Vlaams-Chinese 17e-eeuwse samenwerking. Een zekere bescheidenheid, alleszins, en het besef dat we veel in te halen hebben qua begrip van China. “Wat kennen wij van de Chinese cultuur? Welke klassieke Chinese auteurs lezen we, naar welke muziek luisteren we, wat weten we van hun geschiedenis? Wat kennen we van de Chinese filosofische stromingen behalve yin en yang, een Boeddhabeeld in de sauna en een beetje Confucius?”

Een opmerkelijke passage in het boek gaat over een portret dat de Vlaamse kunstenares Michaelina Wautier in 1654 schilderde in Antwerpen. Nader onderzoek heeft aangetoond dat het de Italiaanse jezuïet Marino Martini voorstelt, in Chinese kledij. Het is deze Martini die als een "ronselaar" door Europa trok om mede-jezuïeten warm te maken voor de reis naar China. Eén van de jonge mannen die daarop ingingen was ... Ferdinand Verbiest.