Is uw portemonnee ook ziek? - Verbruikersateljee

Is uw portemonnee ook ziek? 

Een onderzoek naar medische kosten en schulden 

Leen Looman 

Gert Mampaey 

Lynn Massant 

Met de steun van de 

Een uitgave van Verbruikersateljee vzw - juni 2008

Is uw portemonnee ook ziek? 

Een onderzoek naar medische kosten en schulden 

Leen Looman 

Gert Mampaey 

Lynn Massant 

Met de steun van de 

Nationale Loterij 

1 Is uw portemonnee ook ziek? Een onderzoek naar medische kosten en schulden | Verbruikersateljee


Inhoudtafel 

Voorwoord ...................................................................................................................................... 7 

1 Probleemstelling ...................................................................................................................... 9 

1.1 Toegang tot de medische verzorging en schulden .................................................................... 11 

1.2 „Gezondheid is een grondrecht‟ als uitgangspunt .................................................................... 13 

1.3 Schulden bij particulieren in België ........................................................................................ 16 

1.3.1 Situering en omvang van de schuldoverlast ..................................................................... 16 

1.3.2 Organisatie van de schuldhulpverlening .......................................................................... 26 

1.3.3 De medische kosten van de schuldenaar in de schuldhulpverlening ................................. 33 

2 Het onderzoeksproces ........................................................................................................... 39 

2.1 Concretisering van het onderzoek ........................................................................................... 39 

2.1.1 Samenstelling van de stuurgroep ..................................................................................... 39 

2.1.2 De literatuurstudie .......................................................................................................... 39 

2.1.3 Het onderzoek ................................................................................................................. 40 

2.2 Kwantitatieve bevraging ......................................................................................................... 40 

2.3 Kwalitatieve bevraging ........................................................................................................... 42 

2.3.1 Interviews met schuldenaars............................................................................................ 42 

2.3.2 Interviews met gezondheidswerkers ................................................................................ 43 

2.3.3 Focusgroep van schuldhulpverleners ............................................................................... 44 

3 Algemeen kader van de toegang tot de gezondheidszorg voor mensen met financiële 

problemen .............................................................................................................................. 46 

3.1 Sommige mensen graven voor gezondheidszorgen een financiële put ...................................... 46 

3.2 Gelijkheid in „gezondheid‟? .................................................................................................... 48 

3.2.1 Levensverwachting en gezondheidsverwachting .............................................................. 49 

3.2.2 Specifiek gezondheid kinderen ........................................................................................ 53 

3.2.3 Specifiek psychische gezondheid .................................................................................... 58 

3.2.4 Chronisch zieken ............................................................................................................ 59 

3.2.5 Verklaring ...................................................................................................................... 62 

3.2.6 Conclusie ........................................................................................................................ 66 


3.3 Medische consumptie ............................................................................................................. 66 

3.3.1 Huisarts .......................................................................................................................... 67 

3.3.2 Spoedgevallendienst ....................................................................................................... 68 

3.3.3 Tandarts .......................................................................................................................... 69 

3.3.4 Ziekenhuis ...................................................................................................................... 71 

3.3.5 Preventieve gezondheidszorgen buiten de tandarts .......................................................... 72 

3.3.6 Uit- of afstel van gezondheidszorgen ............................................................................... 76 

3.4 Medische kosten in de statistieken .......................................................................................... 81 

3.4.1 Aandeel gezondheidszorgkosten binnen huishoudbudget ................................................. 81 

3.4.2 Concreet: wat kost ziek zijn (aan de patiënt)? .................................................................. 85 

3.5 Financiële toegankelijkheid gezondheidszorg ....................................................................... 100 

3.5.1 Problemen met de ziekteverzekering ............................................................................. 100 

3.5.2 Problemen met het betalingssysteem ............................................................................. 113 

3.5.3 Problemen in de sociale correctiemechanismen om de gezondheidszorg betaalbaar te 

maken voor kwetsbare groepen ..................................................................................... 122 

3.5.4 Doolhof aan voorzieningen, tegemoetkomingen, sociale tarieven, gunstmaatregelen en een 

gebrek aan informatie op maat ...................................................................................... 126 

3.5.5 Relatieve druk gezondheidszorgkosten op het huishoudbudget ...................................... 132 

3.5.6 Subjectieve druk gezondheidszorgkosten op het huishoudbudget ................................... 133 

4 Medische kosten en schuldproblemen: de resultaten van het onderzoek ...................... 134 

4.1 Medische kosten, gezinsbudget en schulden .......................................................................... 134 

4.1.1 Mensen met schuldoverlast ........................................................................................... 134 

4.1.2 Impact van medische kosten op het gezinsbudget en op de schuldoverlast ..................... 135 

4.1.3 Verzekering tegen medische risico‟s ............................................................................. 137 

4.2 Medische kosten als oorzaak van schuldoverlast ................................................................... 145 

4.2.1 Over welke medische kosten gaat het? .......................................................................... 145 

4.2.2 Medische kosten als bijzondere oorzaak van schulden ................................................... 152 

4.2.3 De stap van de medische hulpverlening naar de schuldhulpverlening ............................. 156 


4.3 Toegang tot de gezondheidszorg voor mensen met schuldproblemen .................................... 158 

4.3.1 Uitstel of afstel van medische uitgaven.......................................................................... 158 

4.3.2 Weigering van het verlenen van medische behandeling ................................................. 165 

4.3.3 Naar een tweederangs medische zorg voor mensen met schulden? ................................. 167 

4.3.4 Toegang tot de gezondheidszorg in de schuldhulpverlening ........................................... 169 

5 Conclusies en beleidsaanbevelingen .................................................................................. 177 

5.1 Conclusies ............................................................................................................................ 177 

5.1.1 Uit de hand lopende medische kosten zijn een glijbaan naar schuldoverlast ................... 177 

5.1.2 Schulden maken mensen zowel financieel als sociaal afhankelijk. Dit betekent dat mensen 

met schuldoverlast het recht op gezondheid en op medische bijstand niet ten volle en 

slechts onder opgelegde voorwaarden kunnen uitoefenen. ............................................. 178 

5.1.3 Schulden uit medische kosten vormen een bijzondere uitdaging voor de 

schuldhulpverlening ...................................................................................................... 179 

5.2 Beleidsaanbevelingen ........................................................................................................... 181 

5.2.1 Informatie aan de patiënt-schuldenaar ........................................................................... 181 

5.2.2 Medische kosten mogen er niet toe leiden dat de patiënt in een situatie van schuldoverlast 

geraakt .......................................................................................................................... 183 

5.2.3 Rol van het ziekenhuis bij de inning van de medische kosten ......................................... 183 

5.2.4 Schulden mogen er niet toe leiden dat iemand de toegang tot de gezondheidszorg wordt 

ontzegd ......................................................................................................................... 185 

Bijlage 1: Gespreksgids interviews schuldenaars ........................................................................ 187 

Bijlage 2: Gespreksgids interviews gezondheidswerkers ............................................................ 191 

Bijlage 3: Leidraad focusgroep schuldhulpverleners .................................................................. 196 

Bijlage 4: Vragenlijst kwantitatieve bevraging (on line) ............................................................. 199 

Bibliografie .................................................................................................................................. 213 



Voorwoord 

Tal van gezinnen in ons land hebben te kampen met schulden. De laatste jaren is er een groeiend 

bewustzijn over de impact van de schuldoverlast. 

Schulden maken mensen zowel financieel als sociaal afhankelijk. Zoals een hulpverlener het uitdrukte: 

“Mensen met schulden moeten hun ganse portemonnee en hun bestedingen onder ieders ogen leggen en 

laten beoordelen.” 

Dit heeft ook gevolgen voor de mate waarin mensen kunnen genieten van medische zorgen. 

Gezondheidszorg is een sociaal recht dat in iedere samenleving moet worden gegarandeerd en bijgevolg 

buiten de marktlogica moet vallen. Voor mensen met schuldoverlast blijkt de verhouding tot de 

gezondheidsverstrekking echter vaak problematisch. 

Schuldhulpverleners wijzen medische kosten herhaaldelijk aan als één van de voornaamste oorzaken 

(naast excessieve kredietverlening, verlies van inkomen, echtscheiding, …) waardoor mensen in financiële 

moeilijkheden komen. Dit probleem is des te meer prangend omdat gezondheidsproblemen vaak ook een 

(belangrijke) vermindering van het inkomen voor gevolg hebben. Bovendien gaat het vaak om een 

onvoorspelbaar probleem. 

In dit onderzoek belichten wij de band tussen de medische zorg en schuldoverlast. Hierbij gaan wij na in 

welke mate medische kosten kunnen bijdragen tot financiële moeilijkheden en schuldproblemen en in 

welke mate schuldproblemen een belemmering voor de toegang tot de gezondheidszorg vormen. Wij 

hopen dat dit rapport kan bijdragen tot het debat over de verbetering van de toegang tot de 

gezondheidszorg voor eenieder, in het bijzonder voor mensen in financiële nood. 

Wij danken hierbij al diegenen die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van het 

onderzoek: de leden van de stuurgroep van het onderzoek, de leden van de focusgroep van 

schuldhulpverleners, de geïnterviewde schuldenaars en gezondheidswerkers, Vlaams Centrum 

Schuldbemiddeling, Verbraucherschutzzentrale Ostbelgien, CAW Metropool, de Keeting, Centrum 

Kauwenberg, … 

Magda De Meyer 

Voorzitter Verbruikersateljee 



1 Probleemstelling 

Het verhaal van Amina 

Amina is een vrouw van in de vijftig en moeder van drie kinderen. Momenteel is zij in een 

echtscheidingsprocedure verwikkeld. Zij woont nu alleen met een zoon van 17 in een gehuurd 

appartement. Amina heeft schulden. Haar financiële problemen zijn het directe gevolg van 

gezondheidsproblemen (vooral rug- en nekklachten) en de medische kosten die daaruit voortvloeien. 

Voor haar rugproblemen werd Amina 7 jaar lang door hetzelfde ziekenhuis behandeld. Er werd kine 

voorgeschreven, ze kreeg epidurale verdovingen tegen de pijn en werd opgenomen in het ziekenhuis voor 

volledige platte rust. De kosten van de ziekenhuisopnames én van medicatie liepen hoog op. 

“Ik had steeds maar pijn en kreeg daardoor een zware depressie. De dokters schreven me steeds 

maar kalmeringsmiddelen voor. Ik was daardoor altijd maar verdoofd en versuft. Een echte 

vicieuze cirkel. Ik slikte daarnaast nog veel pijnstillers (brufen forte). Daarvan kreeg ik 

maagproblemen. 

De psycholoog raadde me aan om toch iets te ondernemen en te gaan werken. De facturen van het 

ziekenhuis kon ik niet betalen. Die bleven maar liggen. Mijn man werkte niet en was 

gokverslaafd. Ik ben dan zelf gaan werken als schoonmaakster om al die rekeningen te kunnen 

betalen. Voordien, totdat de kinderen er waren, heb ik nog administratief werk gedaan. 

Maar na 6 maanden als schoonmaakster te werken, ben ik letterlijk ingestort. Het werk was veel 

te zwaar voor mij. Dat bleek toen ik op zekere dag een volledige blokkering kreeg. In de auto dan 

nog wel, toen ik van het werk naar huis reed. Ik werd gelukkig onmiddellijk geholpen en naar 

het ziekenhuis gevoerd. Onderzoeken in het ziekenhuis wezen uit dat een rugoperatie nodig was. 

Maar nog dringender, dat een nekoperatie moest worden uitgevoerd.” 

Amina‟s gezondheidsproblemen hadden dan ook verlies van werk voor gevolg. Van dan af ontvangt zij 

een invaliditeitsuitkering. Amina heeft geen hospitalisatieverzekering. 

Ondertussen stapelden de onbetaalde rekeningen zich op. 

“Er kwamen regelmatig deurwaarders over de vloer om mijn persoonlijke bezittingen op te 

tekenen. Die werden gestuurd door de ziekenhuizen waar ik nog onbetaalde rekeningen had.” 


Noodgedwongen moest Amina besparen. Ook op medische kosten, zoals de kinesist en preventieve 

zorgen. 

“Ik heb mijn kine moeten laten stopzetten omdat ik het niet meer kan betalen. Mijn zoon moet drie 

wijsheidskiezen laten trekken, maar dat gaat nu niet omdat we er het geld niet voor hebben. 

Maar op eten bespaar ik niet hoor. Mijn zoon van 17 moet toch boterhammen kunnen eten? Ook 

het abonnement voor de bus moet betaald worden. En de huur natuurlijk…. Maar de 

ziekenhuiskosten, die kan ik niet meer betalen. En ook de apotheker, ik ga mijn medicamenten op 

afbetaling halen.” 

Via een artikel in een krant vernam Amina dat er zoiets bestaat als een schuldbemiddelaar. Zij informeert 

bij een advocaat, die haar doorverwijst naar een collega die aan schuldbemiddeling doet. Zij gaat in 

collectieve schuldenregeling. 

Gedurende enige tijd ontving Amina een wekelijks leefgeld van 250 euro. Dat geld is afkomstig uit haar 

eigen inkomen, dat in handen van de schuldbemiddelaar komt. Met dat bedrag moest zij haar lopende 

uitgaven financieren. Ook de medische kosten moest ze daarmee betalen, en die liepen nogal hoog op. 

Het ging dan vooral om medicatie. 

Zij vertelde de schuldbemiddelaar dat zij die kosten niet meer aankon. Deze had daarvoor wel een 

oplossing. Zij moest voortaan de rekeningen voor dokters, apothekers en dergelijke maar bij hem 

binnenbrengen. Zij moest er dus niet meer op letten daarvoor voldoende geld opzij te zetten. Het gevolg 

was dan wel dat het leefgeld overeenkomstig werd verminderd tot 120 euro. 

“Wanneer ik naar de rugchirurg ging, moest ik telkens 25 euro betalen. Slechts enkele keren 

volstond een begeleidende brief van de schuldbemiddelaar.” 

In twee ziekenhuizen te A. werd Amina geweigerd. 

“Ze vroegen me aan de balie : „Kan het zijn dat u nog onbetaalde facturen hebt? Dan moet u die 

eerst vereffenen.‟ Ik antwoordde dat mijn schuldbemiddelaar die zaken met het ziekenhuis regelt. 

Met een briefje van de schuldbemiddelaar was er geen probleem.” 

Uiteindelijk werd de collectieve schuldenregeling met positief resultaat beëindigd. Alle schulden van 

Amina waren ofwel vereffend ofwel kwijtgescholden. Helaas betekende dit niet het einde van de 

problemen. Amina moest weer het ziekenhuis in en dus opnieuw medische kosten. Te grote medische 

kosten en lage inkomsten ingevolge haar slechte gezondheidstoestand, maakten dat nieuwe schulden zich 

opstapelden. 

Ze werd ook geweigerd voor de tandzorg. 

“Dat gebeurde tijdens de behandeling. Ik heb maanden met een zere mond rondgelopen.” 


Onlangs moest Amina met haar zoon naar de huisarts omdat hij aanhoudende keelpijn had. De huisarts 

schreef geen medicijnen voor, enkel een paar dagen rust. Het was volop examenperiode en de arts ging er 

van uit dat de zoon gewoon thuis wilde blijven om aan de examens te ontsnappen. De keelpijn bleef 

aanhouden en Amina ging dan maar weer naar dezelfde groepspraktijk. Een andere dokter onderzocht de 

keel van haar zoon en weer werden geen medicijnen voorgeschreven. De volgende dag was de pijn van de 

jongen onhoudbaar en had hij hoge koorts. Om zes uur in de ochtend vertrokken ze te voet naar de 

spoedafdeling van een ziekenhuis in A. Daar werden ze doorverwezen naar een ander ziekenhuis in de 

stad. De jongen bleek een abces op zijn amandelen te hebben en moest opgenomen worden. 

“Toen ik mijn zoon wilde inschrijven, merkte ik aan de inschrijvingsbalie van het ziekenhuis dat ik 

mijn bankkaart niet bij me had. Ik moest een voorschot van 50 euro betalen. De bediende aan de 

inschrijvingsbalie maakte mij belachelijk en zei : „Ja zeg, als je geen geld hebt dan kan hij hier 

niet verzorgd worden hoor!‟ Ze hebben hem uiteindelijk dan toch opgenomen, omdat ik hen er 

van verzekerd had dat ik het geld de volgende dag zou brengen.” 

Wanneer Amina zelf moet opgenomen worden, moet ze aan de balie een voorschot van 75 euro betalen. 

Dit weerhoudt haar om bepaalde noodzakelijke operaties te laten uitvoeren. Als er iets misgaat met de 

kinderen komen die ook op de eerste plaats. 

Amina zou, op aanraden van haar chirurg, opnieuw een rugoperatie moeten ondergaan. De chirurg wil met 

speciale tussenwervels-implantaten haar rug herstellen. Dit is zeer duur en het ziekenfonds komt daarin 

niet tussen. 

“De chirurg raadt me zeer sterk aan om deze implantaten te gebruiken. Ze verkleinen de kans op 

afstoting. Maar dan moet ik 4000 euro opzij leggen, om de arts te betalen voor de operatie 

begint. Als ik kon, zou ik voor die dure tussenwervelsimplantaten een lening afsluiten. Maar dat 

kan nu niet want ik sta op de zwarte lijst. Die operatie zou mij weer terug op de been helpen. Ik 

zou dan terug het huishouden kunnen doen, mijn boodschappen doen, gaan werken… Want ik ga 

graag werken! Nu kan ik door de pijn niet meer deelnemen aan het sociale leven.” 

1.1 Toegang tot de medische verzorging en schulden 

Recht op gezondheid en medische verzorging is een basisrecht. De Belgische Grondwet erkent dit 

recht sedert een aantal jaren uitdrukkelijk. Diverse internationale verdragen die de fundamentele 

(sociale) rechten formuleren, vermelden dit grondrecht. 


Het merkwaardige is dat de uitoefening van dit recht afhankelijk is van de financiële draagkracht 

van degene waaraan men dit recht toekent. Dit komt op scherpe wijze tot uiting in situaties 

waarbij mensen in financiële nood verkeren. 

Onze aandacht gaat hier specifiek naar mensen die met schuldoverlast te kampen hebben. Sedert 

een aantal decennia wordt de deelname van particulieren aan de schuldeconomie sterk 

aangemoedigd. In de loop der jaren zijn ook de gevolgen van buitenmatige besteding en 

kredietopname aan het licht gekomen. Schulden binden mensen tot bepaalde verplichtingen; bij 

schuldoverlast worden die verplichtingen onoverkomelijk en verstikkend. 

In de sociale hulpverlening zijn initiatieven genomen die op dit specifieke probleem een antwoord 

willen geven. Ook de overheid heeft het probleem erkend en is regelgevend en ordenend 

opgetreden, zowel op het preventieve vlak (bijvoorbeeld de wet op het consumentenkrediet) als op 

het curatieve vlak (de erkenning van de diensten voor schuldbemiddeling, de collectieve 

schuldenregeling,…). 

Ervaringen van hulpverleners en eigen bevindingen wijzen uit dat gezondheidsschulden vaak een 

blijvende bron van problemen zijn. Er zijn niet alleen de kosten van de medische verzorging, die 

dikwijls zo hoog zijn dat ze de schuldenlast van de patiënt sterk verzwaren of zelfs veroorzaken. 

Er is ook vaak sprake van verminderd inkomen, afhankelijkheid van allerhande hulp, 

vermindering van de levenskwaliteit, enzovoort. Vooral wanneer de slechte gezondheidstoestand 

blijft aanslepen, komt een vicieuze cirkel op gang, waarbij enerzijds de gezondheidsproblemen het 

schuldenprobleem in de hand werken en anderzijds de schuldsituatie de toegang tot de 

gezondheidszorg verhindert. De bestaande instrumenten van hulpverlening blijken dan vaak op 

hun limieten te botsen. 

Dit onderzoek vertrekt vanuit de bekommernis dat het recht op gezondheid een grondrecht is dat 

voor eenieder moet worden gerealiseerd. We spitsen onze aandacht specifiek toe op de toegang 

tot de medische verzorging, zowel preventief als curatief. We zijn er ons van bewust dat zulks 

een beperkte benadering is. Het recht op gezondheid hangt uiteraard samen met tal van factoren, 

andere dan medische zorg. Denken we maar aan gezonde voeding, huisvesting, 

ontspanningsmogelijkheden,… Enkel om praktische redenen wordt de opzet hier beperkt. 


Het probleem van de toegang tot de medische verzorging wordt specifiek benaderd vanuit de 

invalshoek van mensen met schulden. Het gaat om mensen die niet in één welbepaalde 

maatschappelijke groep, zoals de (kans)armen kunnen worden gecatalogeerd. Schuldproblemen 

kunnen zich voordoen in alle inkomenscategorieën, klassen of standen. Zo kunnen 

omstandigheden zoals verlies van inkomsten, overbesteding en uit de hand lopende medische 

kosten van die aard zijn, dat ze ook meer bemiddelde mensen in schuldproblemen storten. 

De problematiek wordt hier benaderd vanuit de schuldhulpverlening. Het gaat hierbij om de 

opvang van mensen voor wie de schuldsituatie dermate problematisch is geworden dat 

eenvoudige maatregelen, zoals afspraken met een schuldeiser of besparingen in de uitgaven, niet 

meer volstaan om uit de financiële nood te geraken. Hulpverleners zien zich genoodzaakt om in 

dergelijke gevallen tijdelijk het financieel beheer waar te nemen in het kader van budgetbeheer. 

De wetgever ontwikkelde een specifieke insolventieprocedure die voor schuldenaars een definitief 

herstel moet realiseren, de collectieve schuldenregeling. Het zijn dan ook deze vormen van 

hulpverlening die in dit onderzoek onze aandacht weerhouden. Die benadering biedt het voordeel 

dat een beroep kan worden gedaan op de ruime ervaring met mensen die schulden uit onder meer 

medische kosten hebben. Vanuit de hulpverlening is ook een ruim inzicht gegroeid dat een 

antwoord moet geven op de vragen zoals 

In welke mate wegen medische kosten op het budget van mensen en dragen zij 

eventueel bij tot financiële moeilijkheden en schuldproblemen? 

In welke mate vormen schuldproblemen een belemmering voor het recht op toegang 

tot de gezondheidszorg? 

1.2 ‘Gezondheid is een grondrecht’ als uitgangspunt 

De Koning Boudewijstichting haalde het pas aan in haar rapport van oktober 2007: er bestaan 

grote ongelijkheden in gezondheid tussen de verschillende socio-economische groepen in België. 

Een voldoende toegankelijke en betaalbare gezondheidszorg is geen voldoende waarborg op meer 

gelijke kansen op gezondheidszorg (ook werkloosheid, ongezonde huisvesting en een ongezonde 

leefomgeving spelen een rol), maar het is wel een gigantische stap in de goede richting. 

(Beleidsaanbevelingen ongelijkheid in gezondheidszorg, Aanbevelingen van de werkgroep 

„Ongelijkheid in gezondheid‟ van de Koning Boudewijnstichting voor alle overheden in België, 

Koning Boudewijstichting, oktober 2007) 


Bescherming van de gezondheid is een grondrecht. Er bestaat een brede maatschappelijke 

consensus dat gezondheidszorg een basisrecht is. Dat geen enkele zieke minder goede medische 

zorgen mag krijgen omwille van zijn dunnere portemonnee. Dat niemand voorrang mag krijgen in 

de gezondheidszorg om andere dan strikt medische motieven. 

Dit fundamenteel recht is verankerd in meerdere internationale teksten betreffende de rechten van 

de mens én in de Belgische Grondwet. Ieder mens heeft vanwege het feit dat hij deel uitmaakt van 

de mensheid en ongeacht zijn financiële of administratieve situatie het recht in de best mogelijke 

lichamelijke en mentale gezondheid te verkeren. (Armoedebestrijding, Tweejaarlijks verslag 

gezondheid, 2000) 

De Grondwet 

Bij de grondwetsherziening van 1994 vonden de economische, sociale en culturele rechten hun 

ingang in de Belgische Grondwet. Artikel 23 derde lid, 2° erkent sedertdien utidrukkelijk dat 

ieder het recht heeft “op sociale zekerheid, bescherming van de gezondheid en sociale, 

geneeskundige en juridische bijstand”, welke rechten als onderdeel worden gezien van het 

algemene recht op een menswaardig leven. Wat het gezondheidsaspect betreft, gaat het dus niet 

enkel om het recht op medische verzorging, maar ook op bescherming van de gezondheid: ieder 

mens heeft, ongeacht zijn financiële of administratieve situatie, het recht in de best mogelijke 

lichamelijke en mentale gezondheid te verkeren. 

Het is belangrijk om hierbij voor ogen te houden dat de rechten die in dit artikel worden vermeld 

niet rechtstreeks afdwingbaar zijn tegenover de overheid of tegenover derden, dit in tegenstelling 

tot de klassieke, burgerlijke grondrechten zoals bijvoorbeeld de vrijheid van meningsuiting of het 

eigendomsrecht. Deze nieuwe rechten moeten worden gewaarborgd door de wetgevers op de 

diverse beleidsniveaus (federale wetgever, decreetgever en ordonnantiegever), die ook de 

voorwaarden voor de uitoefening van die rechten bepalen. Een belangrijke rol voor het realiseren 

van dit recht is dus weggelegd voor de overheid. Op haar rust de plicht om in te staan voor een 

stelsel van medische verzorging dat voor eenieder toegankelijk is. Dit betekent ook dat de 

overheid ervoor moet instaan dat personen die om financiële redenen uit de boot dreigen te vallen 

toch terecht kunnen voor medische behandeling. (Zie in die zin onder meer Stroobant, M., De 


grondwettelijke rechten op bescherming van de gezondheid en op geneeskundige bijstand, T. Gez., 

1997-98, 448-457) 

Internationale verdragen en akten 

Het recht op gezondheid is ook terug te vinden in diverse internationale verdragen en akten. Wij 

denken hierbij aan het Europees Sociaal Handvest van 18 oktober 1961, het Internationaal 

Verdrag van 19 december 1966 inzake economische, sociale en culturele rechten en het Verdrag 

van 20 november 1989 inzake de rechten van het kind. Recenter is er het Handvest van de 

Grondrechten van de Europese Unie, dat op 7 december 2000 werd afgekondigd en waarmee voor 

de Unie een grondrechtencatalogus werd opgesteld. Artikel 35 van dit handvest stelt onder het 

opschrift “Gezondheidsbescherming” het volgende: “Eenieder heeft recht op toegang tot 

preventieve gezondheidszorg en op medische verzorging onder de door de nationale wetgevingen 

en praktijken gestelde voorwaarden. Bij de vaststelling en uitvoering van het beleid en de 

maatregelen van de Unie wordt een hoog niveau van bescherming van de menselijke gezondheid 

gewaarborgd.” 

Zoals reeds uit de plaats in de grondwet en in de internationale verdragen kan worden afgeleid, 

wordt het recht op gezondheid en gezondheidszorg ondergebracht bij de sociaal-economische 

grondrechten. Die worden ook wel grondrechten van de tweede generatie genoemd, naast de 

burgerlijke en politieke rechten, de grondrechten van de eerste generatie. Kenmerkend (en 

veralgemenend) is dat de grondrechten van de tweede generatie een actief optreden van de 

overheid vereisen om die grondrechten effectief te realiseren. Ook de realisatie van het recht op 

gezondheid en gezondheidszorg is dus grotendeels afhankelijk van de overheidspolitiek die 

terzake wordt gevoerd. Verschillende factoren vergemakkelijken of beperken de toegang tot het 

zorgaanbod. Afhankelijk van het beleid op het gebied van gezondheidszorg zal er een 

zorgaanbod worden gecreëerd dat meer of minder toegankelijk is voor iedereen. Aan de kant van 

de cliënt betekent dit dat hij allereerst op de hoogte moet zijn van dit aanbod, een zorgvraag moet 

kunnen formuleren en last nut not least over de nodige financiële middelen moet beschikken. 


1.3 Schulden bij particulieren in België 

1.3.1 Situering en omvang van de schuldoverlast 

Als je inkomen je uitgaven niet kan dekken 

Een gemiddeld gezin kon in 2004 bijna 14% van zijn inkomen sparen. Dit staat in schrijnend 

contrast met de gezinnen uit de drie laagste inkomensdecielen. Voor hen volstaat hun inkomen 

niet eens om rond te komen. Bij de 10% armste gezinnen bestaat zelfs een spanning van bijna 

30% tussen inkomen en uitgaven. Om dit op te vangen, zien die gezinnen zich genoodzaakt om te 

„ontsparen‟, bijvoorbeeld door hun spaarboek aan te snijden of door schulden te maken. (VRIND) 

Onderzoekers Caroline Dewilde en Peter Raeymaekers van de Universiteit Antwerpen 

analyseerden heel recent de inkomens en levensomstandigheden van 5.272 Belgische 

huishoudens. Een confronterende vaststelling was dat 15% van de Belgische gezinnen met een 

gebrek aan middelen kampt. Bij de helft van hen is dat eenvoudig te verklaren: het gaat om 

gezinnen met een inkomen onder de armoededrempel. De „klassieke‟ oorzaak van armoede, dus. 

Maar ook meer en meer gezinnen met een inkomen bóven de armoedegrens verzeilen in de 

armoede. Het onderzoek van Dewilde en Raemaeckers wijst uit dat 78% van de „niet-armen‟ moet 

passen voor grote aankopen (d.i. van meer dan 750 euro), 37% kan zich geen technologische 

hulpmiddelen zoals bijvoorbeeld een computer of gsm permitteren en voor 26% liggen zelfs 

kleine aankopen heel moeilijk. Zij kunnen het zich niet veroorloven om de twee dagen vlees of vis 

te eten, jaarlijks een week met vakantie te gaan of eenmaal per maand vrienden of familie uit te 

nodigen voor een etentje of een drankje. (Dewilde, C. en Raeymaeckers, P., Multidimensionele 

armoede in Europa, Individuele en Institutionele determinanten, Acco, 2007) 

Terwijl een gebrek aan middelen vooral focust op het financieren van aankopen, heeft een pak 

mensen het ook al moeilijk om levensnoodzakelijke kosten te dragen. Met dat soort financiële 

stress kampt volgens Dewilde en Raeymaeckers 8% van de Belgische gezinnen. Binnen die groep 

slaagde 40% er niet in het voorbije jaar zijn huur of hypotheek tijdig te betalen, kon driekwart zijn 

rekening voor gas, elektriciteit, belasting of lening niet altijd betalen en moest 46% boetes of 

facturen voor medische zorgen laten liggen. (Dewilde, C. en Raeymaeckers, P., Multidimensionele 

armoede in Europa, Individuele en Institutionele determinanten, Acco, 2007) 


Dewilde en Raemaeckers tellen alles bij elkaar zo‟n 12% arme Belgen (6% van de Vlamingen, 

18% in Wallonië en 28% in Brussel), die door een gebrek aan reservekapitaal, door financiële 

stress en/of gebrek aan middelen en door onverwachte kosten in de armoede gesukkeld zijn. Eén 

van de grote boosdoeners is de stijgende huisvestingskost, die gezinnen te weinig overschot laat 

om te sparen. Bovendien kopen mensen ook veel te snel op krediet. Krijgen ze daarna een 

onvoorziene factuur in de bus voor bijvoorbeeld hospitalisatie of boete, dan komen ze 

onoverkomelijk in de problemen. (Dewilde, C. en Raeymaeckers, P., Multidimensionele armoede 

in Europa, Individuele en Institutionele determinanten, Acco, 2007) 

Ook het laatste Jaarboek Armoede van de onderzoeksgroep „Armoede en Sociale Uitsluiting en de 

Stad‟ signaleert dat het aantal armen in Vlaanderen al een aantal jaar rond de 11% (10,7% in het 

rapport 2007 en 11,3% in 2006) en in België rond de 14% schommelt (14,7% in 2007, 14,8% in 

2006). Dat komt overeen met de cijfers die de Algemene Directie Statistiek van de FOD 

Economie bekendmaakte naar aanleiding van de Werelddag van Verzet tegen Armoede op 17 

oktober 2007. Voor de onderzoekers van OASeS is iemand arm als hij als alleenstaande een 

inkomen van minder dan 850 euro per maand heeft. Bij een koppel ligt de armoedegrens op 1.233 

euro, bij een alleenstaande ouder met twee kinderen op 1.315 euro. (Onderzoeksgroep Armoede, 

Sociale uitsluiting en de Stad, Armoede en Sociale Uitsluiting, Jaarboek 2007, Acco, 2007) Het 

aantal armen mag dan ongeveer gelijk blijven, de kloof tussen arm en rijk neemt steeds toe. De 

rijken worden dus rijker, de armen worden armer. (Onderzoeksgroep Armoede, Sociale uitsluiting 

en de Stad, Armoede en Sociale Uitsluiting, Jaarboek 2007, Acco, 2007) 

Werklozen vormen de risicogroep bij uitstek. De laagste uitkeringen halen niet eens de 

armoedegrens. Zo moet een alleenstaande die leeft van een leefloon rondkomen met 697,61 euro 

per maand (bedrag sinds mei 2008), een inkomen dat zich ruim onder de armoededrempel situeert. 

Van de Vlaamse werklozen leeft één op vijf met zijn uitkering onder de armoederisicodrempel, in 

Wallonië is dat zelfs voor meer dan een derde het geval (35,8%). (Onderzoeksgroep Armoede, 

Sociale uitsluiting en de Stad, Armoede en Sociale Uitsluiting, Jaarboek 2007, Acco, 2007) Bijna 

87% van de armen zijn dan ook werklozen. (Algemene Directie Statistiek, FOD Economie, 

oktober 2007) 

Opvallend is dat de groep armen steeds meer alleenstaande ouders telt. Volgens de 

onderzoeksgroep Armoede en Sociale Uitsluiting en de Stad moet 35,1% van de alleenstaande 


ouders het met een inkomen onder de armoedegrens stellen. (Onderzoeksgroep Armoede, Sociale 

uitsluiting en de Stad, Armoede en Sociale Uitsluiting, Jaarboek 2007, Acco, 2007) 

Hoe armoede meten? 

Er bestaan verschillende maatstaven om armoede te meten. Een veelgebruikte manier is werken met 

zogenaamde relatieve normen, door een armoededrempel te bepalen als een bepaald percentage van een 

gemiddeld of mediaan-equivalent inkomen. 

Zo‟n relatieve normen meten niet direct iemands armoede, maar geven wel aan hoeveel mensen aan de 

staart van de inkomensverdeling bungelen en een bijna onvermijdelijk risico lopen om in de armoede te 

verzeilen. Een nadeel is dat relatieve normen vergelijkingen soms moeilijk maken: een land met een laag 

mediaan inkomen, zal ook een lage armoededrempel hebben. Dat betekent echter niet dat armoede in dat 

land een minder groot probleem vormt. 

Voor België ligt de armoededrempel (op basis van de inkomstengegevens van 2006) voor een 

alleenstaande op 850 euro per maand, voor een koppel op 1.233 euro en voor een alleenstaande ouder met 

twee kinderen op 1.315 euro. 14,7% van de Belgische bevolking leeft zo volgens de Algemene Directie 

Statistiek van de FOD Economie onder de armoedegrens. 

De beleidsmatige armoedegrens of de zogenaamde wettelijke methode is vastgelegd op het niveau van de 

uitkeringen waarop iedere Belg wettelijk minstens recht heeft: het leefloon en de inkomensgarantie voor 

ouderen, plus eventueel de gewaarborgde kinderbijslag. 

Bij de vaststelling van de minimumuitkeringen in de sociale zekerheid wordt echter niet altijd de vraag 

gesteld of deze inkomens volstaan om van te leven. 


Een interessante methode zijn budgetnormen, die aangeven wat een bepaald gezin in bepaalde 

omstandigheden nodig heeft om een bepaalde levensstandaard te bereiken. Budgetnormen vertrekken van 

productkorven, met voeding, kleding, huisvesting, persoonlijke verzorging, huishoudgoederen, enzovoort. 

Experts bepalen vervolgens de aard, de kwaliteit, de hoeveelheid en de prijs van de erin opgenomen 

goederen en diensten. Ze doen dit zoveel mogelijk op basis van de normatieve criteria uit voorschriften, 

wetteksten of aanbevelingen. Zijn niet meteen normatieve criteria voorhanden, dan wordt de 75%- of 

80%-regel toegepast: indien 80% van de bevolking een bepaald goed bezit (bijvoorbeeld een tv), wordt dit 

goed als noodzakelijk beschouwd. (Parker, H., Low Cost But Acceptable: A Minimum Income Standard 

for the UK: Families with Young Children, Policy Press, 1998) 

Het grote voordeel van budgetnormen is hun concreet karakter: het is volledig duidelijk wat ze inhouden 

en welke concrete levensstandaard ze toelaten. 

Bron: Storms, B., Wat hebben we nodig om rond te komen? Minimumbudgetten en financiële 

hulpverlening, OCMW-visies, 2007 

Schulden 

De Centrale voor Kredieten aan Particulieren van de Nationale Bank van België beheert sinds 

2003 een bestand van alle consumenten- en hypothecaire leningen. Eind 2007 telde dat bestand 

4.684.232 kredietnemers (dit is 55,8% van de meerderjarige bevolking en 110.008 meer dan in 

2006), goed voor 7.512.130 kredietovereenkomsten (332.926 meer dan in 2006). 

Het aantal wanbetalers bedraagt volgens de Centrale 338.933 (dit is 4,0 % van de meerderjarige 

bevolking). Nochtans is dat geen referentie voor het globale probleem van de schuldoverlast: het 

cijfer van de Nationale Bank betreft immers enkel consumentenkredieten en hypothecaire 

leningen. Schulden die verband houden met huur, gezondheidszorgen, telecommunicatie, energie, 

enz. zijn er niet in opgenomen. 


Een indicatie van de problematiek van schuldoverlast is de toenemende vraag naar 

schuldbemiddeling, budgetbeheer en/of budgetbegeleiding. 

In een studie van het HIVA van 2002 gaven de Vlaamse OCMW‟s en CAW‟s al aan dat het 

aandeel van cliënten met schulden, ongeacht of die schuldhulpdienstverlening kregen of niet, 40% 

uitmaakten van hun totale cliënteel. (Ruelens, L. en Nicaise, I., Hulp op kredietschuldbemiddeling 

in de Vlaamse OCMW‟s en CAW‟s, HIVA, 2002) 

Wat de collectieve schuldenregeling betreft stonden eind 2007 64.493 berichten van 

toelaatbaarheid geregistreerd in de Centrale voor kredieten aan particulileren van de Nationale 

Bank van België. In 2003 waren dit er nog 31.912. Het gaat hier om alle collectieve 

schuldenregelingen, dus die waarbij zowel erkende diensten schuldbemiddeling (OCMW‟s en 

CAW‟s), als andere beroepsbeoefenaars zoals advocaten, gerechtsdeurwaarders,… als 

schuldbemiddelaars zijn aangesteld. Let wel dat de cijfers ook die dossiers bevatten die (nog) niet 

tot een minnelijke of gerechtelijke aanzuiveringsregeling hebben geleid. Bovendien zijn er, wat 

2007 betreft, 11.101 dossiers waarvan de beëindiging of herroeping gekend is. 

Het Vlaams Centrum Schuldbemiddeling registreert alle dossiers schuldhulpverlening (dus ruimer 

dan enkel de collectieve schuldenregeling). De cijfers hebben enkel betrekking op de erkende 

diensten schuldbemiddeling, dus niet op de schuldhulpverlening door advocaten en andere 

beroepsgroepen. Voor 2007 gaat het hierna om het aantal dossiers van 288 OCMW‟s, 22 CAW‟s 

en 3 samenwerkingsverbanden (=95%). Wij noteren hier 58.500 dossiers, waarvan 18.991 

budgetbeheer en 5.554 collectieve schuldenregeling. 


Registratie dossiers schuldhulpverlening 

Soort schuldhulpverlening Subtotaal Totale aantal / soort 

Eenmalige bemiddeling 20097 

Schuldbemiddeling 8765 

Schuldbemiddeling + 

budgetbegeleiding 5093 

Schuldbemiddeling + 

budgetbeheer 18991 

Collectieve schuldenregeling 5554 

Enkel verzoekschrift 1224 

Verzoekschrift + … 2942 

Aanstelling als 

schuldbemiddelaar 176 


schuldbemiddelaar + 


Enkel budgetbeheer (bij externe 

aanstelling) 1009 

Geen verzoekschrift, maar… 1388 


schuldbemiddelaar 290 


schuldbemiddelaar + 


Enkel budgetbeheer (bij externe 

aanstelling) 974 

Totaal aantal dossiers 58500 

Zorgwekkend is dat schulden steeds vaker aangegaan worden om in de gewone dagelijkse 

behoeften te voorzien. Hoge afbetalingen van woonleningen, aanlokkelijke kredieten en 

hoge ziekenhuiskosten wegen soms zo zwaar op het huishoudbudget, dat ze uiteindelijk 

resulteren in schuldoverlast. 


Een verontrustende vaststelling in de statistieken van de Centrale voor Kredieten van de Nationale 

Bank, is dat het aantal personen met meerdere kredietcontracten op hun naam sterk gestegen is. 

Deze tendens is vooral merkbaar bij personen met drie of meer contracten. Het zijn die mensen 

die bij (onverwachte) tegenslagen een groot risico lopen om in de problemen te geraken. (Vlaams 

Centrum Schuldbemiddeling, 2007) 

In de Tellus-gegevens worden met betrekking tot de schuldbemiddelingsdossiers van de CAW‟s 

ook de oorzaken van de schuld vermeld. Hieruit blijkt dat 35% van de 

schuldbemiddelingsdossiers worden geopend na “onvoorziene omstandigheden” zoals ziekte, 

echtscheiding, werkloosheid of detentie. Daarnaast zijn ook overbesteding (17%), gebrek aan (een 

regelmatig) inkomen (15%), tekort aan administratieve vaardigheden (15%) belangrijke oorzaken 

van schuldoverlast. (Tellus 2007) 

Het Observatoire du Crédit et de l‟Endettement bevestigt dat zeker het gebrek aan inkomen in 

toenemende mate gepaard gaat met schuldoverlast. Tussen 1996 en 2003 steeg in Wallonië het 

aantal gezinnen met overmatige schuldenlast zonder beroepsinkomen van 48 tot 62%. In 73% van 

de gevallen leefden deze gezinnen van een vervangingsinkomen. (Observatoire du Crédit et de 

l‟Endettement, Krediet en schuldenlast van gezinnen, 2004) 

Wat betreft gezondheidszorgschulden, stelt het Observatoire een stijging vast van 26% tussen 

2003 en 1994: in 1994 hadden nog („slechts‟) 25% van de schulden te maken met gezondheid, in 

2003 was dat al opgelopen tot 51%. Het verschuldigd bedrag is eveneens sterk gestegen: 

gemiddeld 836,22 euro in 1994 tegenover 1.045,39 euro in 2003 (+ 25%). Een steekproef van 750 

dossiers die beheerd werden door de erkende centra voor schuldbemiddeling in Wallonië tussen 1 

februari en 30 april 1999 wees al uit dat in 45% van de dossiers schulden voor gezondheidszorgen 


voorkwamen. Behalve die naakte cijfers gaat het Observatoire er bovendien van uit dat een 

groeiend aantal personen zich wegens een gebrek aan financiële middelen niet meer verzorgt. 

(Observatoire du Crédit et de l‟Endettement, Krediet en schuldenlast van gezinnen, 2004) 

Evolutie (in %) van de frequentie en het gemiddelde bedrag van de schulden, van 1994 tot 2003, per 

schuldencategorie, Waalse Gewest, 1994-2003 

Verandering van de 

frequentie (1994-2003) 

Kredietschulden -3,6% (1999-2003) n.v.t. 

Verandering van het 

gemiddelde bedrag 

(1994-2003) 

waarvan: Consumentenkrediet -10% -10,4% (1996-2003) 

Hypothecair krediet -8% +17,3% (1998-2003) 

Lening op afbetaling -28% (1995-2003) n.v.t. 

Verkoop op afbetaling -6% n.v.t. 

Kredietopeningen +7,4% n.v.t. 

Andere schulden +10% (1995-2003) +34,4% (1995-2003) 

waarvan: Gezondheidszorgschulden +26% +25% 

Waterschulden +12% +52% 

Huurschulden +14% +44,5% 

Telefoonschulden +22% +110% 

Fiscale schulden +26% +6% 

Gas- en 

elektriciteitsschulden 

+9% +7% 

Onderhoudsschulden +0% +131% 

Bron: Observatoire du Crédit et de l'Endettement, Krediet en schuldenlast van gezinnen, 2004 


De gezinssituatie is een zeer belangrijk gegeven in verband met het risico voor schuldproblemen. 

Zo bleek reeds uit de profielstudie van het HIVA uit 2002 dat onder meer jongeren (-25-jarigen), 

éénoudergezinnen, alleenwonenden en grote gezinnen een verhoogde risicogroep voor 

schuldenproblemen vormen. (Ruelens, L. en Nicaise, I., Hulp op krediet, Schuldbemiddeling in de 

Vlaamse OCMW‟s en CAW‟s, HIVA, 2002) 

Een belangrijke vaststelling is dat meer en meer gezinnen met slechts één inkomen in een 

schuldsituatie terechtkomen. Het Observatoire du Crédit en de l‟Endettement tekende in 2003 al 

op dat 36% van de Waalse schuldenaars alleenstaanden en 23% eenoudergezinnen waren 

(tegenover respectievelijk „slechts‟ 21% en 12% in 1994). (Observatoire du Crédit et de 

l'Endettement, Krediet en schuldenlast van gezinnen, 2004) 

Uitsplitsing (in %) van de verzoekers tot schuldbemiddeling volgens burgerlijke staat in het Waalse 

Gewest, 1994-2003 

2003 2002 2001 1999-2000 1998-1999 1994-1995 

Gehuwd 28,7 33,6 33,6 37,5 41,8 54,31 

Vrijgezel 31,4 25,1 24,7 25,3 18,3 14,22 

Uit de echt 

gescheiden 

Feitelijk 

gescheiden 

Weduwe/ 

weduwnaar 

22,6 22,8 22,3 20,5 22,2 13,36 

12,6 11,0 13,7 11,5 13,0 14,66 

4,7 5,7 5,7 5,2 4,7 3,45 

Totaal 100 100 100 100 100 100 



Uitsplitsing (in %) van de verzoekers tot schuldbemiddeling volgens gezinstype, Waalse Gewest, 

1994-2003 

2003 2002 2001 1999- 

2000 

1998- 

25 Is uw portemonnee ook ziek? Een onderzoek naar medische kosten en schulden | Verbruikersateljee 

1999 

1997- 

1998 

1996- 

1997 

1994- 

Alleenstaande 36,0 35,1 31,2 30,4 25,1 22,1 21,1 

(Echt)paar of 

samenwonend 

zonder 

kinderen 

(Echt)paar of 

samenwonend 

met kinderen 

14,3 12,6 13,6 15,3 14,0 

26,4 34,8 33,6 36,8 40,9 

Eénoudergezin 23,3 17,4 21,6 17,5 19,9 18 15,3 11,8 

Totaal 100 100 100 100 100 


1995

Evolutie (in %) van de frequentie van de belangrijkste bestaansonzekerheidsindicatoren voor 

schuldoverlast, Waalse Gewest, 1994-2003 

Werkloos +15% 

Zonder diploma +5,4% 

Leefloontrekkers -1% (1996-2003) 

Huurders +31% 

Huurders van sociale woningen +6% 

Feitelijk / uit de echt gescheiden +7% 

Eénoudergezin +11% 

Gezondheidszorgschulden +26% 

Waterschulden +12% 

Gas- en elektriciteitsschulden +9% 


1.3.2 Organisatie van de schuldhulpverlening 

De schuldhulpverlening 

Vooral sedert de jaren negentig bieden OCMW‟s en CAW‟s in het kader van hun 

maatschappelijke dienstverlening, hulp aan mensen met een overmatige schuldenlast. We noemen 

dit de “schuldhulpverlening”. Deze hulpverlening kan verschillende vormen aannemen. We 


vermelden hierna slechts de voornaamste vormen en begrippen. Die moeten overigens niet 

beschouwd worden als naast elkaar geplaatste en strikt van elkaar gescheiden vormen van 

schuldhulpverlening. 

Schuldbemiddeling 

De aanpak van het probleem van de schuldoverlast door de hulpverlening heeft in de eerste plaats 

geleid tot de uitbouw van de diensten voor schuldbemiddeling. De bedoeling van de 

schuldbemiddeling bestaat erin om - in overleg met de schuldeisers - een oplossing uit te werken 

voor het schuldprobleem. De wet definieert de schuldbemiddeling bij consumentenkredieten als 

“de dienstverlening, met uitsluiting van het sluiten van een kredietovereenkomst, met het oog op 

het totstandbrengen van een regeling omtrent de wijze van betaling van de schuldenlast die geheel 

of ten dele uit een of meer kredietovereenkomsten voortvloeit” (artikel 1, 13° van de wet van 12 

juni 1991 op het consumentenkrediet). Met het oog op de uitwerking van deze regeling neemt de 

schuldbemiddelaar contact met de schuldeisers. Een eventuele oplossing is dus in grote mate 

afhankelijk van de samenwerking van de schuldeisers. Wanneer er daarentegen bemiddeling 

gebeurt in het kader van de collectieve schuldenregeling (zie hierna), is er de stok achter de deur 

dat de rechter bij gebrek aan overeenstemming een regeling kan opleggen. 

Budgetbeheer 

Eigen aan het budgetbeheer is dat de hulpverlener het inkomen van de schuldenaar ontvangt en 

beheert. Met deze middelen betaalt de hulpverlener de vaste uitgaven van de schuldenaar. Een 

deel daarvan geeft hij aan de schuldenaar, wat men noemt het “leefgeld” waarmee deze zijn 

lopende uitgaven kan verrichten (In de praktijk zijn er verschillen naargelang de uitgaven gedaan 

worden door de hulpverlener dan wel door de schuldenaar. We zullen zien dat dit ook geldt voor 

de uitgaven voor medische verzorging). Doorgaans zet de hulpverlener dan ook een deel van de 

inkomsten opzij om de achterstallige betalingen af te lossen. 

In het kader van het budgetbeheer verliest de schuldenaar dus in mindere of meerdere mate (al 

naargelang de afspraken die tussen schuldenaar en hulpverlener gemaakt zijn) het beheer over zijn 

financiële situatie. Het verschilt van die vormen van hulpverlening waarbij de schuldenaar 


geholpen wordt bij het zelf beheren van zijn inkomen. In dit laatste geval spreken we dan van 

“budgetbegeleiding”. 

Collectieve schuldenregeling 

Sedert 1999 is het in ons land voor mensen met uitzichtloze schuldproblemen mogelijk om in een 

regeling te stappen die daarvoor een uitweg biedt. (Wet van 5 juli 1998 betreffende de collectieve 

schuldenregeling en de mogelijkheid van verkoop uit de hand van in beslag genomen onroerende 

goederen) De collectieve schuldenregeling is een gerechtelijke procedure die tot doel heeft de 

globale situatie van schuldoverlast van een schuldenaar te herstellen door middel van een 

aanzuiveringsregeling en/of een gehele of gedeeltelijke kwijtschelding van schulden. Het is 

vooral een uitweg voor mensen bij wie de schuldsituatie dermate onoverkomelijk is geworden, dat 

individuele onderhandelingen met schuldeisers geen uitweg kunnen bieden. Het is niet de 

bedoeling om hier deze regeling geheel uit de doeken te doen. Wij vermelden hier de 

hoofdprincipes die van belang zijn voor de verdere uitwerking van het onderzoek. 

Het gaat om een collectieve regeling, waarbij alle schulden van de schuldenaar worden 

opgenomen. Dit is noodzakelijk, wil men tot een duurzame oplossing van het probleem 

komen en vermijden dat schuldeisers die niet betrokken zijn de regeling zouden doorkruisen 

met eigen invorderingen. Dit betekent ook dat in een collectieve schuldenregeling alle 

soorten schulden kunnen worden aangetroffen waarmee een consument te maken kan krijgen: 

kredietschulden, energieschulden, huurachterstallen, alimentatievorderingen, medische 

schulden, … 

Het gaat om een gerechtelijke procedure. De procedure heeft verstrekkende gevolgen voor de 

rechten en plichten van schuldenaar en schuldeisers, waarop controle van de rechter 

noodzakelijk is. De bevoegde rechter is sedert 1 september 2007 de arbeidsrechtbank. 

Voordien was dit de beslagrechter 1 . 

1 De lopende dossiers blijven tot 1 september 2008 onder de bevoegdheid van de beslagrechters 


Verder zit er ook een element van sociale hulpverlening in de procedure. Er wordt een 

schuldbemiddelaar aangesteld, die een aantal cruciale taken heeft, zoals de totstandkoming 

van een minnelijke schikking en het toezicht op de naleving van de aanzuiveringsregeling. 

Het doel van de collectieve schuldenregeling is het herstel van de financiële toestand van de 

schuldenaar. Daarbij moet rekening worden gehouden met enerzijds het streven om in de 

mate van het mogelijke de schulden te betalen en anderzijds het waarborgen van het recht van 

de schuldenaar en zijn gezin op een menswaardig leven. 

Om dit doel te bereiken zal de schuldbemiddelaar in de eerste plaats proberen om alle 

schuldeisers te bewegen tot een akkoord over een aanzuiveringsregeling. Deze 

aanzuiveringsregeling kan alle maatregelen bevatten die nodig zijn om het financiële 

herstel te bewerkstelligen, zolang de partijen maar akkoord gaan. Deze fase lijkt nog het 

meest op de klassieke schuldhulpverlening. In geval van akkoord zal de rechter de inhoud 

daarvan opnemen in een zogenaamd akkoordvonnis. De inhoud daarvan kan dan 

tegenover alle betrokken partijen, de schuldenaar zowel als de schuldeisers, worden 

afgedwongen. 

Indien de schuldbemiddelaar geen akkoord tussen de partijen kan bereiken maakt hij het 

dossier over aan de rechter. Deze kan dan een aanzuiveringsregeling opleggen, die 

verschillende, in de wet opgesomde maatregelen kan bevatten. Onder bepaalde strenge 

voorwaarden kan de aanzuiveringsregeling ook voorzien in een gedeeltelijke 

kwijtschelding van schulden 

Wanneer blijkt dat geen enkele (minnelijke of gerechtelijke) aanzuiveringsregeling 

mogelijk is omdat de schuldenaar over onvoldoende middelen beschikt, is totale 

kwijtschelding van schulden mogelijk, eveneens onder strenge voorwaarden. 

In de collectieve schuldenregeling is het de bedoeling de autonomie van de schuldenaar te 

waarborgen. Zo kan de regeling enkel op initiatief van de schuldenaar zelf worden opgestart 

en kan de minnelijke aanzuiveringsregeling enkel tot stand komen mits akkoord van de 

schuldenaar. Hij wordt geenszins handelingsonbekwaam verklaard. In de praktijk blijkt wel 


dat zijn doen en laten in hoge mate afhankelijk is van het beleid dat door de 

schuldbemiddelaar wordt gevoerd. 

De diensten voor schuldbemiddeling 

Van cruciaal belang voor de organisatie van de schuldhulpverlening in ons land zijn de diensten 

schuldbemiddeling. Het gaat om publieke of private organisaties die schuldbemiddeling 

verrichten en daartoe door de overheid zijn erkend. In Vlaanderen gaat het om OCMW‟s, CAW‟s 

en samenwerkingsverbanden van erkende diensten die als dusdanig erkend zijn. Bij de bevraging 

van de diensten schuldbemiddeling in het kader van ons onderzoek baseren we ons op de lijst van 

17 februari 2006 van de administratie Maatschappelijk Welzijn, daarop waren 300 OCMW‟s, 23 

CAW‟s en 3 samenwerkingsverbanden erkend voor de uitoefening van schuldbemiddeling. 

Het principiële verbod op schuldbemiddeling 

Hoe zit het met de vereiste erkenning voor de uitoefening van schuldbemiddeling? 

De federale wet verbiedt de schuldbemiddeling wanneer die niet wordt verricht door de door haar 

opgesomde personen of instellingen. (artikel 67 van de wet van 12 juni 1991 op het 

consumentenkrediet). Let wel, dit verbod geldt dus enkel voor de bemiddeling inzake 

consumentenkredieten (en dus ook voor pakketten van schulden waarvan consumentenkredieten 

deel uitmaken). 

Dit verbod op schuldbemiddeling geldt niet wanneer zij wordt verricht door: 

personen in de uitoefening van hun beroep of ambt 

advocaten; 

ministeriële ambtenaren (bedoeld worden vooral de notarissen en de 

gerechtsdeurwaarders); 

gerechtelijke mandatarissen (bijvoorbeeld: de voorlopige beheerder van de goederen 

van een meerderjarige); 

overheidsinstellingen of particuliere instellingen die door de bevoegde overheid zijn erkend. 

De erkenningsregeling is een gemeenschapsbevoegdheid. 


Verder is er de functie van schuldbemiddelaar in de procedure van collectieve schuldenregeling. 

Deze schuldbemiddelaar wordt aangewezen door de rechter en heeft een centrale functie in de 

totstandkoming en opvolging van de regeling. Tot de functie van schuldbemiddelaar kunnen 

slechts de personen en instellingen worden aangewezen die in de wet op de collectieve 

schuldenregeling worden aangeduid. De opsomming daarvan is gelijkluidend met die van de wet 

op het consumentenkrediet. Met betrekking tot de diensten voor schuldbemiddeling voegt de wet 

daar nog eens aan toe dat de natuurlijke personen waarop de diensten een beroep doen moeten 

voldoen aan de voorwaarden die de bevoegde overheid (de gemeenschappen) bepaalt. 

Advocaten, notarissen en gerechtsdeurwaarders hoeven dus geen enkele erkenning te hebben om 

schuldbemiddeling voor consumentenkredieten uit te oefenen of om als schuldbemiddelaar te 

worden aangewezen in een collectieve schuldenregeling. Dit onderscheid wordt in de sector van 

de schuldhulpverlening wel eens bekritiseerd. (De bespreking daarvan zou ons hier te ver leiden) 

De erkenning van de instellingen voor schuldbemiddeling 

In 1996 werd in Vlaanderen een decreet aangenomen met betrekking tot de erkenning van de 

instellingen voor schuldbemiddeling: decreet van 24 juli 1996 houdende regeling tot erkenning 

van de instellingen voor schuldbemiddeling in de Vlaamse Gemeenschap, BS, 5 oktober 1996. Dit 

werd uitgevoerd door het besluit van de Vlaamse regering tot uitvoering van het decreet van 24 

juli 1996 houdende regeling tot erkenning van de instellingen voor schuldbemiddeling in de 

Vlaamse Gemeenschap, BS, 30 mei 1997. De Vlaamse overheid koos bewust voor een regeling 

waarbij de instellingen zelf het initiatief moeten nemen om een erkenning aan te vragen. Een 

voorstel om de OCMW‟s bij decreet zonder meer aan te wijzen als erkende instellingen voor 

schuldbemiddeling kreeg geen gevolg. De redenering was dat openbare organisaties zoals de 

OCMW‟s evenzeer als privaatrechtelijke organisaties moeten aantonen dat zij aan de vereiste 

kwaliteitsvoorwaarden voldoen indien zij erkend willen worden. 

Voor een erkenning komen in aanmerking: 

de Openbare Centra voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW‟s); 

de Erkende Centra voor Algemeen Welzijnswerk (CAW‟s). 


De kwaliteitsvereisten van die instelling worden geformuleerd als vereisten inzake 

beroepsbekwaamheid in hoofde van de personen die met de schuldbemiddeling zijn belast. Het 

gaat om volgende personen: 

De maatschappelijk werker 

De instelling moet een maatschappelijk werker ter beschikking hebben, waarvan de 

bekwaamheid bewezen wordt doordat hij: 

ofwel een gespecialiseerde opleiding van ten minste zestig uren (!) inzake 

schuldbemiddeling heeft gevolgd; 

ofwel daaromtrent een nuttige beroepservaring van ten minste drie jaar kan 

De jurist 

voorleggen. 

De instelling moet een doctor of licentiaat in de rechten tewerkstellen of daarmee een 

overeenkomst hebben gesloten. Deze moet eveneens aan de voorwaarden inzake 

opleiding of beroepservaring voldoen. Een andere mogelijkheid is dat de instelling een 

overeenkomst heeft gesloten met een orde van advocaten bij een balie. Het decreet laat in 

het midden in welke mate een beroep op de juridische ondersteuning moet worden 

gedaan. 

Verder zijn er een aantal verplichtingen die de instellingen moeten naleven om erkend te 

blijven. Belangrijk is in dat verband het verplichte gebruik van een modelovereenkomst 

inzake schuldbemiddeling die door de Vlaamse regering wordt opgelegd. 

Ondersteuning van de schuldbemiddeling 

Er bestaat geen vorm van financiële ondersteuning door de Vlaamse overheid van de instellingen 

voor schuldbemiddeling. Het ontbreken van enige ondersteuning wordt door het werkveld sterk 

bekritiseerd. De OCMW‟s kunnen wel beroep doen op de federale regeling inzake de 

energiefondsen. (Wet van 4 september 2002 houdende toewijzing van een opdracht aan de 

openbare centra voor maatschappelijk welzijn inzake de begeleiding en de financiële 

maatschappelijke steunverlening aan de meest hulpbehoevenden inzake energielevering, BS 4 

september 2002) 


De diensten voor schuldbemiddeling in Vlaanderen kunnen een beroep doen op een daartoe 

opgericht steunpunt. Het Vlaams Centrum Schuldbemiddeling biedt juridische ondersteuning aan 

de diensten (OCMW‟s en CAW‟s). Het verzorgt de basisvorming inzake schuldbemiddeling, 

biedt diverse verdiepingsmodules inzake juridische en methodologische aspecten van de 

schuldbemiddeling aan en is hoofdredacteur van het Handboek Schuldbemiddeling. Het Centrum 

staat tevens in voor de verzameling van informatie en voor het onderzoek inzake de 

schuldenproblematiek. 

1.3.3 De medische kosten van de schuldenaar in de schuldhulpverlening 

In dit onderzoek zal blijken dat medische kosten een belangrijke gegeven kunnen zijn in het 

veroorzaken van een schuldsituatie en de moeilijkheden om te komen tot financieel herstel en een 

menswaardig leven. 

Hoe komen de medische kosten aan bod in de schuldhulpverlening? 

De schulden uit medische kosten die reeds verschuldigd zijn (of die reeds vaststaan maar 

pas op latere datum moeten betaald worden) zullen in het kader van de 

schuldhulpverlening – net zoals de schulden met een andere oorsprong - worden afgelost. 

Deze schulden behoren tot het pakket dat de algemene siuatie van schuldoverlast heeft 

teweeggebracht en dat in de schuldhulpverlening zal worden afbetaald, in zoverre 

tenminste de inkomsten van de schuldenaar en de globale schuldenlast zulks nog toelaten. 

Zo zullen de medische schulden uit het verleden in de collectieve schuldenregeling 

opgenomen worden in de aanzuiveringsregeling die door de partijen is overeengekomen 

of door de rechter is opgelegd. Bij (te) hoge schuldenlast zullen de medische schulden 

desgevallend met de andere schulden geheel of gedeeltelijk worden kwijtsgescholden 2 . 

2 

Van sommige schulden kan de rechter geen kwijtschelding verlenen (art. 1675/13, §3 Ger.W.). Dit geldt 

voor volgende schulden : 

- de onderhoudsgelden die niet vervallen zijn op de dag van de uitspraak houdende vaststelling van de gerechtelijke 

aanzuiveringsregeling; 

- de schulden die een schadevergoeding inhouden, toegestaan voor het herstel van een lichamelijke schade 

veroorzaakt door een misdrijf; 

- de schulden van een gefailleerde die overblijven na het sluiten van het faillissement. 

Voor zover ze niet onder één van deze categorieën vallen, komen medische schulden dus in aanmerking voor gehele 

of gedeeltelijke kwijtschelding door de rechter. 


De nieuwe medische uitgaven, die ontstaan nadat de schuldenaar tot de 

Het leefgeld 

schuldhulpverlening is toegetreden, vormen bijkomende uitgaven die, op zich beschouwd, 

de schuldenlast doen toenemen. De vraag is dan in hoeverre de schuldenaar de financiële 

ruimte heeft om die medische zorgen te betalen. Hier stelt zich het probleem van het 

leefgeld (niet te verwarren met “leefloon”). 

Schuldhulpverleners werken doorgaans met een leefgeld. Dit is een (min of meer) vast bedrag 

dat periodiek (vb. wekelijks, tweewekelijks, maandelijks) aan de schuldenaar ter beschikking 

wordt gesteld en dient om de lopende uitgaven te dekken. Dit bedrag wordt samengesteld uit de 

eigen inkomsten van de schuldenaar. 

De toekenning van een leefgeld is een praktijk uit de schuldhulpverlening die voortvloeit uit de 

vereiste om de schuldenaar in staat te stellen een menswaardig leven te leiden. (cf. artikel 1 

organieke wet van 8 juli 1976 betreffende de Openbare Centra voor Maatschappelijk Welzijn) Er 

bestaat hieromtrent geen algemene en alomvattende wettelijke regeling. Enkel de wet inzake de 

collectieve schuldenregeling vermeldt uitdrukkelijk de toekenning van het leefgeld. 

Het leefgeld in de collectieve schuldenregeling 

De wet garandeert aan de schuldenaar in de collectieve schuldenregeling een minimaal leefgeld. 

In de verschillende fasen van de procedure gelden daarvoor volgende regels. 

Na beschikking van toelaatbaarheid 

Vanaf de beschikking van toelaatbaarheid (dit is de beslissing van de rechter waarbij de 

schuldenaar tot de collectieve schuldenregeling wordt toegelaten) worden de inkomsten van de 

schuldenaar aan de schuldbemiddelaar uitbetaald. De werkgever, uitkeringsinstellingen en al 

degenen die sommen aan de schuldenaar verschuldigd zijn moeten, zodra zij de beschikking van 

toelaatbaarheid ontvangen hebben, iedere betaling in handen van de schuldbemiddelaar doen. (art. 

1675/9, §1, 4° Ger. W.) 

Tot voor enkele jaren zei de wet niets uitdrukkelijks over een recht op leefgeld voor de 

schuldenaar op dat ogenblik, en dus nog minder over de hoogte daarvan. De wet zei wel van in 


het begin dat de schuldenaar na de beschikking van toelaatbaarheid daden van “normaal 

vermogensbeheer” moet kunnen stellen (art. 1675/7, §3, Ger. W., a contrario). De commentatoren 

besloten daar dan ook uit dat de schuldbemiddelaar aan de schuldenaar een bedrag ter beschikking 

moet stellen “dat hem in staat moet stellen om de dagdagelijkse handelingen te verrichten die 

noodzakelijk zijn opdat hij en zijn gezin gedurende de procedure een menswaardig leven zouden 

kunnen leiden.” (B. De Groote, “De schuldbemiddelaar en zijn draaiboek”, in Collectieve 

schuldenregeling in de praktijk, 1999, blz. 123) Het principe van de eerbiediging van het 

menswaardig bestaan is trouwens in de wet vervat. (art. 1675/3, derde lid, Ger. W.) 

In de praktijk worden soms zeer lage bedragen als leefgeld uitgekeerd, soms zelfs lager dan het 

leefloon. Daarom werd in 2005 de wet op dit punt verduidelijkt. Sedertdien (31 december 2005) 

geldt het volgende principe: 

“De schuldbemiddelaar stelt, uit de bedragen die hij met toepassing van § 1, 4° ontvangt, 

ter beschikking van de verzoeker een leefgeld dat ten minste gelijk is aan het bedrag dat 

met toepassing van de artikelen 1409 tot 1412 beschermd wordt. Met de schriftelijke 

instemming van de verzoeker mag dit leefgeld evenwel worden verminderd, zonder dat het 

minder mag bedragen dan de in artikel 14 van de wet van 26 mei 2002 betreffende het 

recht op maatschappelijke integratie bedoelde bedragen.“ (art. 1675/9, §4 Ger. W;, 

ingevoegd door de wet van 13 december 2005) 

De wet stelt dus uitdrukkelijk dat de schuldbemiddelaar een leefgeld aan de schuldenaar geeft. 

Dat leefgeld wordt samengesteld uit de inkomsten van de schuldenaar zelf, die bij toepassing van 

de wet in handen van de schuldbemiddelaar zijn gekomen. De mogelijkheid om een leefgeld ter 

beschikking te stellen zal dus mede beperkt worden door de hoogte van de inkomsten van de 

schuldenaar. 

Voortaan worden minima met betrekking tot dit leefgeld vooropgesteld. De bedoeling daarvan is 

om de schuldenaar voldoende middelen van bestaan te waarborgen, en aldus in te gaan tegen de 

praktijk van extreem lage uitkeringen die de schuldenaar uiteindelijk verder in armoede storten. 

(Verslag Claes, Parl. St., Kamer, doc. 51 1309/012, blz. 63 e.v.) 

In principe moet het bedrag van het leefgeld ten minste gelijk zijn aan het bedrag van het 

inkomen dat tegen beslag wordt beschermd. De schuldenaar ontvangt dus het inkomen 

als zou er loonbeslag gelden. 


Hiervan mag worden afgeweken bij schriftelijke overeenkomst. De schuldenaar kan er 

dus akkoord mee gaan dat de schuldbemiddelaar ervoor zorgt dat bepaalde lopende 

betalingen regelmatig gebeuren, zodat het bedrag van het leefgeld (voor voeding e.d.) 

lager kan liggen dan het beschermde inkomen. Dit mag echter nooit lager zijn dan het 

leefloon, zoals bepaald volgens de regels van de wet betreffende het recht op 

maatschappelijke integratie. 

De minnelijke aanzuiveringsregeling 

In de minnelijke fase van de collectieve schuldenregeling maakt het leefloon deel uit van de 

minnelijke aanzuiveringsregeling. Deze moet trouwens door alle belanghebbende partijen worden 

goedgekeurd, dus ook door de schuldenaar. Daarom wordt veelal aangenomen dat de schuldenaar 

volkomen vrij is zijn instemming te geven met het bedrag van het leefgeld en zich eventueel 

vrijwillig tevreden kan stellen met een inkomen dat lager is dan dat wat tegen beslag is 

beschermd. Hiertegen zou dan geen wettelijk bezwaar kunnen worden aangevoerd, omdat de 

bescherming tegen beslagmaatregelen (die van openbare orde is en waarvan de beslagene dus 

geen afstand kan doen) niet geldt wanneer het loon of de uitkering is uitbetaald. (Dirix, E. en De 

Wilde, A., “Materieelrechtelijke aspecten van de collectieve schuldenregeling”, in Collectieve 

schuldenregeling in de praktijk, 1999, blz. 57) Hiertegen kan worden aangevoerd, dat de vrije 

instemming van de schuldenaar in de praktijk wel zeer relatief is, aangezien hij dikwijls in een 

situatie verkeert waarbij de aanzuiveringsregeling te nemen of te laten is, en hij bij een weigering 

terug in de oude situatie belandt waarin hij door schuldeisers achtervolgd wordt. Bovendien 

bepaalt de wet niet dat de hierboven geschetste regeling over het minimale leefgeld niet meer van 

toepassing is na de voorbereidende fase, zodat men gerust kan aanvoeren dat ook in de minnelijke 

fase ten minste een bedrag gelijk aan het leefloon moet worden gegarandeerd. 


De gerechtelijke aanzuiveringsregeling 

De regels inzake de gewone gerechtelijke aanzuiveringsregeling en deze inzake de gerechtelijke 

aanzuiveringsregeling met kwijtschelding van schulden bevatten beiden een gelijkluidende 

bepaling: 

“Met inachtneming van artikel 1675/3, derde lid, kan de rechter wanneer hij de regeling opstelt, 

bij bijzonder gemotiveerde beslissing afwijken van de artikelen 1409 tot 1412, zonder dat de 

inkomsten waarover de verzoeker beschikt minder kunnen bedragen dan de bedragen bedoeld in 

artikel 14 van de wet van 26 mei 2002 betreffende het recht op maatschappelijke integratie.” (art. 

1675/12, §4 en art. 1675/13, §5 Ger. W, beide bepalingen met dezelfde bewoordingen) 

In beginsel kan de rechter dus beslissen dat aan de schuldenaar een lager inkomen ter beschikking 

wordt gesteld dan dat wat tegen beslag beschermd is. Die beslissing moet wel “bijzonder 

gemotiveerd” zijn. Ook hier geldt het beginsel dat het leefgeld nooit lager mag zijn dan het 

leefloon. 

Welke uitgaven worden door het leefgeld gefinancierd? 

Nergens somt de wet op welke uitgaven door het leefgeld moeten worden gedekt. We moeten 

echter aannemen dat het gaat om handelingen die kaderen in een normaal vermogensbeheer. We 

leiden dit af uit het verbod voor de schuldenaar om “enige daad te stellen die een normaal 

vermogensbeheer te buiten gaat”. (art. 1675/7, §3, eerste streepje Ger. W.) De schuldenaar in de 

collectieve schuldenregeling is dus niet (geheel) handelingsonbekwaam. Zulks zou trouwens in 

strijd zijn met de algemene filosofie van de regeling. Courante uitgaven, met name dagelijkse 

handelingen die noodzakelijk zijn in het dagelijkse leven en die conform het vermogensbeheer 

zijn, blijven dus toegelaten. Bedoeld worden bijvoorbeeld: “aankoop van voedingswaren 

noodzakelijk voor het onderhoud van het gezin, brandstof, schoolmateriaal voor kinderen, 

kleding, geneesmiddelen, enz.” (Verslag moors, Parl. St. Kamer, 19996-1997, nr. 1073/11, blz. 

45.) In de praktijk blijkt dat verschillende lopende uitgaven (huur, energie, … ) rechtstreeks door 

de schuldbemiddelaar worden betaald. 


Uit de doelstellingen – in het bijzonder de vereiste voor de schuldenaar en zijn gezin om een 

menswaardig leven te kunnen leiden – en uit de algemene organisatie van de wet op de collectieve 

schuldenregeling mogen we dus afleiden dat de schuldenaar een voldoende hoog leefgeld ter 

beschikking moet worden gesteld om de noodzakelijke medische uitgaven te kunnen dekken. Die 

redenering hebben we hier gekaderd in de collectieve schuldenregeling. Bovendien menen wij dat 

die redenering kan worden doorgetrokken tot de andere vormen van schuldhulpverlening waarbij 

het inkomen van de schuldenaar door de hulpverlener wordt beheerd, en wel op basis van het 

algemeen geformuleerde recht op maatschappelijke dienstverlening, zoals geformuleerd in de 

OCMW-Wet. 


2 Het onderzoeksproces 

2.1 Concretisering van het onderzoek 

Het onderzoek verliep in verschillende fasen. In een eerste fase werden de doelstellingen van het 

onderzoek geconcretiseerd. 

2.1.1 Samenstelling van de stuurgroep 

Voorafgaand aan het onderzoek werd een stuurgroep samengesteld met experts en 

belanghebbenden. Deze stuurgroep begeleidde de uittekening van de onderzoeksdoelstellingen en 

stond in voor de opvolging van het onderzoek. 

De stuurgroep bestond uit: 

Rik Thys (studiedienst Nationaal Verbond van Socialistische Mutualiteiten) 

Professor Dr. Fred Louckx (hoogleraar gezondheidssociologie aan de VUB) 

Linda Wittevrongel (coördinator Wijkgezondheidcentrum De Botermarkt) 

Truus Roesems (wetenschappelijk medewerker Observatorium voor Gezondheid en 

Welzijn Brussel) 

Daniëlle Colsoul (directeur Welzijnszorg) 

Dirk De Clerck (coördinator Vlaams Centrum Schuldbemiddeling) 

Frédéric Rottier (wetenschappelijk medewerker l'Observatoire du Crédit et de 

l'Endettement) 

2.1.2 De literatuurstudie 

Deze expertise werd aangevuld met de resultaten van de literatuurstudie, die in voorbereiding op 

het onderzoek werd uitgevoerd. Daarbij ging de aandacht in de eerste plaats naar het verzamelen 

van gegevens en informatie met betrekking tot de Belgische situatie. Deze literatuurstudie diende 

naderhand als belangrijke input voor de verdere uitwerking van het onderzoek, in het bijzonder 

voor het opstellen van de verschillende meetinstrumenten. De resultaten van de literatuurstudie 


zijn opgenomen in deel 3, “Algemeen kader van de toegang tot de gezondheidszorg voor mensen 

met financiële problemen.” 

2.1.3 Het onderzoek 

Als onderzoeksmethodologie hebben we geopteerd voor een combinatie van een kwantitatieve 

bevraging van schuldhulpverleners door middel van een online vragenlijst en een kwalitatief 

onderzoek (interviews en focusgroep). 

In het onderzoek werd gebruik gemaakt van volgende meetinstrumenten. 

De gespreksgids voor de interviews met de schuldenaars (zie bijlage 1) 

De gespreksgids voor de interviews met de gezondheidswerkers (zie bijlage 2) 

De leidraad voor de focusgroep van de schuldhulpverleners (zie bijlage 3) 

De vragenlijst voor een kwantitatieve bevraging van de schuldhulpverleners (zie bijlage 4) 

Voor het opstellen van de vragenlijst werd een beroep gedaan op onze eigen expertise en die van 

de stuurgroepleden voor wat betreft de te onderzoeken populatie. Deze expertise werd aangevuld 

met de resultaten van de literatuurstudie. Voor het operationaliseren van de onderzoekstopics 

werd beroep gedaan op de diensten van Cesor. 

2.2 Kwantitatieve bevraging 

Online bevraging 

Een online bevraging bleek voor de vooropgestelde doelstellingen en de beschikbare middelen de best 

mogelijke methode. Naast budgettaire beperkingen stelden we voor deze bevraging in eerste instantie het 

verzamelen van zo veel mogelijk informatie bij schuldhulpverleners voorop. Een representatief beeld was 

daarbij van secundair belang, ook al omdat we niet over gegevens beschikken omtrent de verdeling van 

hulpverleners. We weten bijvoorbeeld niet correct hoeveel hulpverleners er aan het werk zijn, laat staan de 

verdeling van hun aantallen over provincies en steden. 


Doelgroep 

De informatie die gezocht werd bij de bevraging van de schuldhulpverleners moest hoofdzakelijk gaan 

over een specifieke doelgroep. Hiermee bedoelen we gezinnen (inclusief alleenwonenden) voor wie 

volgende kenmerken van toepassing zijn: 

Zij bevinden zich in een situatie van overmatige schuldenlast (“niet in staat om, op duurzame 

wijze (dus niet tijdelijk), zijn opeisbare of nog te vervallen schulden te betalen” - overeenkomstig 

de wet betreffende de collectieve schuldenregeling). 

Zij zijn onderworpen aan de collectieve schuldenregeling of maken gebruik van de dienst 

bugetbeheer om hun schuldoverlast weg te werken (voor een omschrijving zie deel I C 2). Deze 

vormen van schuldhulpverlening zijn gericht op situaties waarbij de schuldsituatie dermate 

onoverkomelijk is geworden dat enkel een globale aanpak en bijzondere maatregelen noodzakelijk 

zijn om tot een financieel herstel te komen. Daaraan wordt onder meer een gedeeltelijk verlies 

van het beheer over de eigen financiële situatie verbonden. Mensen die daarentegen louter van de 

dienst budgetbeheer gebruik maken om meer gericht om te gaan met hun uitgaven zonder dat ze 

te kampen hebben met schuldoverlast, vallen buiten onze doelgroep. 

Zij krijgen hulp van budgetbeheerders en/of schuldbemiddelaars die werkzaam zijn in 

instellingen met een erkenning voor schuldbemiddeling. 

Hun schuldoverlast is onder meer opgebouwd door medische kosten. 

De diensten schuldbemiddeling 

Voor de steekproef onderscheidden we alle erkende diensten schuldbemiddeling van OCMW's, CAW's en 

samenwerkingsverbanden in Vlaanderen en Brussel (Cocom). We baseerden ons op de lijst van de 

administratie Maatschappelijk Welzijn van 17 februari 2006 met de erkende diensten schuldbemiddeling 

in Vlaanderen (300 OCMW‟s, 23 CAW's en 3 samenwerkingsverbanden) en 22 erkende diensten 

schuldbemiddeling in Brussel. 

Verloop van de bevraging 

We opteerden er dan ook voor om in de periode tussen 7 december 2007 en 21 januari 2008 hulpverleners 

(budgetbeheerders en schuldbemiddelaars) uit die diensten via e-mail aan te schrijven met de vraag om de 


vragenlijst in te vullen én de e-mail door te sturen naar de andere hulpverleners binnen hun instelling 

waarvan het e-mailadres niet gekend is. 

In totaal werden 416 enquêtes verstuurd. Voor een aantal instellingen beschikten we dus over meerdere e- 

mailadressen. Vermits we als hoofddoelstelling hadden om zoveel mogelijk hulpverleners bij het 

onderzoek te betrekken, was dit geen bezwaar. We lieten de mogelijkheid dan ook open dat vanuit 

dezelfde instelling meerdere hulpverleners de vragenlijst invulden. Voor de Duitstalige Gemeenschap en 

het OCMW van Vorst werd gebruik gemaakt van een gedrukte vragenlijst. 

Na een cleaning van de gegevens werden 151 ingevulde vragenlijsten weerhouden. Dit is een respons van 

36,3%, wat een mooi resultaat is. 

In de automatische verwerking van de gegevens konden enkel de resultaten van de automatische 

bevraging opgenomen worden. De VSZ (Verbraucherschutzzentrale Ostbelgien – vsz) nam de organisatie 

van de bevraging van de daar 10 erkende diensten schuldbemiddeling op zich. De enquêteresultaten van 

de Duitstalige Gemeenschap werden manueel verwerkt. Deze lagen volledig in de lijn van de on-line 

bevraging. 

De mailing volgde op twee eerdere oproepen aan de schuldhulpverleners in Vlaanderen via de nieuwsbrief 

van het Vlaams Centrum Schuldbemiddeling in oktober 2007 en een belactie. In de nieuwsbrief werd de 

vraag gesteld om mee te werken aan het project. Vervolgens werden alle erkende diensten 

schuldbemiddeling in Vlaanderen, Brussel (Cocom) en de Duitstalige Gemeenschap nog eens afzonderlijk 

opgebeld met de vraag naar medewerking. Deze belactie werd uitgevoerd door Verbruikersateljee. Voor 

de belactie naar de erkende diensten schuldbemiddeling in de Duitstalige Gemeenschap verleende de 

Schuldnerberatungsdienst van de VSZ (Verbraucherschutzzentrale Ostbelgien – vsz) zijn medewerking. 

Deze dienst stond ook in voor de vertaling van het enquêteformulier naar het Frans. 

2.3 Kwalitatieve bevraging 

2.3.1 Interviews met schuldenaars 

Om de kwantitatieve resultaten verder uit te diepen werden de resultaten van de bevraging naast 

de concrete verhalen van mensen gelegd. Hiervoor werden interviews afgenomen van 10 mensen 

met schulden uit Vlaanderen. Hun getuigenissen zorgen voor diepgang en voor een illustratie. De 

interviews verliepen op basis van een gespreksgids, opgesteld door Cesor. Deze gespreksgids 

vormt echter in eerste instantie een leidraad voor het gesprek en werd niet als vragenlijst 


eschouwd. Dat maakt het immers mogelijk om tijdens het gesprek in te gaan op vragen die zich 

gezien de context van het interview opwerpen. In de eerste plaats wordt immers gestreeft naar een 

open gesprek waarbij de kennis van de geïnterviewde optimaal wordt aangewend. Niet alle vragen 

uit de gespreksgids zijn dus in elk interview aan bod gekomen. Wel werden de verschillende 

onderdelen met de geїnterviewden besproken. 

Chronologie van de interviews met schuldenaars: 

Deurne 07/02/08 

1 interview door Lynn Massant en Gert Mampaey (Verbruikersateljee) in Wijkcentrum Het 

Pleintje. Contact via CAW Metropool. 

Antwerpen 19/02/08 

1 interview door Michael Debusscher (Cesor) en Lynn Massant (Verbruikersateljee) aan huis. 

Contact via CAW Metropool. 

Berchem 19/02/08 

1 interview door Lynn Massant (Verbruikersateljee) in Anapneusis. Contact via CAW Metropool. 

Mechelen 22/02/08 

4 interviews door Lynn Massant en Michael Debusscher (Cesor) in De Keeting. Contact via de 

Keeting vzw (basisschakel en Vereniging waar armen het woord nemen). 


1 interview door Gert Mampaey en Lynn Massant (Verbruikersateljee) in Centrum Kauwenberg te 

Antwerpen. 

Brussel 08/05/08 

1 telefonisch interview van een lokale vertegenwoordiger. 


1 interview door Gert Mampaey en Lynn Massant (Verbruikersateljee) aan huis via CAW 

Metropool dat was uitgesteld op 14/04/08. 

2.3.2 Interviews met gezondheidswerkers 

Naast de schuldenaars kwamen tijdens het kwalitatieve luik ook de gezondheidswerkers aan bod. 

In eerste instantie werd van 6 gezondheidswerkers een interview afgenomen. Ook hiervoor werd 


door Cesor een gespreksgids ontwikkeld. Net als voor de interviews met de schuldenaars diende 

deze echter in de eerste plaats als leidraad voor het gesprek en niet als concrete vragenlijst. 

Chronologie van de interviews met gezondheidswerkers: 

Gent 24/04/08 

interview door Lynn Massant en Gert Mampaey (Verbruikersateljee) van Jenny Lagaert (sociaal 

verpleegkundige) en Anne Van Hauwaert (Adjunct-hoofd sociaal verpleegkundige), Sociale 

Dienst Patiënten, Universitair Ziekenhuis Gent 

Kessel-Lo 28/04/08 

interview door Lynn Massant en Gert Mampaey (Verbruikersateljee) van Dr. Jo Lisaerde, 

huisarts in een duo-praktijk in Kessel-Lo. Actief bij zowel de Bakermat, een expertisecentrum 

voor kraamzorg waarvan hij voorzitter is, als bij Panal (het palliatieve netwerk Leuven) en bij de 

Vlaamse Federatie Palliatieve Zorg. 

Leuven 05/05/08 

interview door Gert Mampaey (Verbruikersateljee) van Ilse Smets (maatschappelijk werker) en 

Sylvia Hubar (maatschappelijk werker) Wijkgezondheidscentrum vzw De Ridderbuurt, Leuven. 

Brussel 15/05/08 

interview door Lynn Massant (Verbruikersateljee) van Rebecca Delputte (Inspecteur 

Gezondheidszorgen Nationaal Verbond van Socialistische Mutualiteiten) 

2.3.3 Focusgroep van schuldhulpverleners 

Naast de individuele gesprekken werd op 7 april 2008 in het Vlaams Centrum Schuldbemiddeling 

(Brussel) een focusgroep gehouden met schuldbemiddelaars. Deze focusgroep werd begeleid door 

Cesor. Micheline Decuypere (OCMW Harelbeke), Sabrina Merckx (OCMW Willebroek), 

Vanessa De Bal (OCMW Sint-Laureins), Kris Verhelst (OCMW Waregem), Katelijne Verduyckt 

(CAW Metropool), Tony Van Loon (OCMW Nazareth), Els Merckx (OCMW Heusden-Zolder), 

Gisèle Huygens (CAW Vilvoorde), Dirk De Clerck (Vlaams Centrum Schuldbemiddeling) namen 

deel aan de focusgroep die verliep op basis van een leidraad opgesteld uit vragen die 

voortvloeiden uit de bevindingen van het kwantitatieve onderzoek. 


Als topics voor het groepsgesprek werd geopteerd voor: 

De relatie tussen kosten voor gezondheidszorg en schulden 

Het marktmechanisme in de gezondheidszorg 

De relatie tussen schuldhulpverlening en de toegang tot gezondheidszorg 

Informatie over sociale diensten, afbetalingssystemen en dergelijke. 


3 Algemeen kader van de toegang tot de 

gezondheidszorg voor mensen met financiële 

problemen 

3.1 Sommige mensen graven voor gezondheidszorgen een 

financiële put 

Het Belgisch gezondheidszorgsysteem kan tot één van de betere gerekend worden. Het levert kwalitatief 

hoogstaande zorg en is financieel relatief toegankelijk voor de gemiddelde Belg. Voor een deel van de 

bevolking betekenen de kosten voor gezondheidszorgen echter een te zware last. Een deel van de Belgen 

kan daardoor geen/niet tijdig een beroep doen op de gezondheidsvoorzieningen op het ogenblik dat hun 

gezondheidstoestand dat zou vereisen. Soms brengt dat mee dat een (extra) schuldoverlast opgebouwd 

wordt om de medische kosten te kunnen dragen. 

Ondanks onze geroemde welvaartsstaat en gezondheidszorg, stellen we zo vast dat ook op Belgische 

bodem duidelijke socio-economische verschillen bestaan op het vlak van medische uitgaven én de toegang 

tot en het gebruik van de gezondheidszorg. (Levecque, K. en De Boyser, K., Arm en ziek, rijk en gezond? 

Overheidsantwoorden in de voorbije vijftien jaar, in: Armoede en Sociale Uitsluiting, Jaarboek 2006, 

Acco, 2006) 

Wat de verschillen in gezondheidsrisico‟s tussen socio-economische groepen veroorzaakt, is al veelvuldig 

bestudeerd, maar nog steeds ontbreken veel stukken van de puzzel. Zeker is dat een complex samenspel 

van mechanismen van sociale selectie speelt: ziek maakt arm en arm maakt ziek. Beide mechanismen 

doen zich op verschillende realiteitsniveaus voor. Op het macroniveau, van de hele samenleving, wordt de 

ongelijkheid in gezondheid en sterfte onder meer bekeken vanuit het aanbod van gezondheidszorgen en de 

organisatie van de welvaartsstaat. Op mesoniveau wordt het instituut gezondheidszorg onder de loep 

genomen: aanwezigheid, werking en toegankelijkheid van de gezondheids- en aanverwante 

voorzieningen. (Vanroelen, C. en Smeets, T., Nieuwe kwetsbare groepen in de Belgische gezondheidszorg: 

De tweede ronde van de Delphistudie, Werkdocument, 2002, Vrije Universiteit Brussel). Het microniveau, 


het niveau van het individu en zijn (onmiddellijke) omgeving, focust op de rol van allerlei structurele 

factoren (leef-, werken woonomstandigheden), psychosociale factoren (onder meer sociale steun, 

copingstrategieën) en op gedrag (onder meer middelengebruik, lichamelijke activiteit). (Levecque, K. en 

De Boyser, K., Arm en ziek, rijk en gezond? Overheidsantwoorden in de voorbije vijftien jaar, in: 

Armoede en Sociale Uitsluiting, Jaarboek 2006, Acco, 2006) 

Afbakenen welke vastomlijnde groep van mensen een verhoogde kwetsbaarheid in de gezondheidszorg 

vertoont, is onmogelijk. (Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe kwetsbare groepen in de 

Belgische gezondheidszorg, Academia Press, 2004) De specifieke problematiek van „kwetsbare mensen„ 

in de gezondheidszorg is niet altijd tot consequent afgelijnde categorieën terug te brengen. Wat wél 

mogelijk is, is het omschrijven van de leefsituatie, waarin mensen kwetsbaar in de maatschappij staan en 

mogelijk een risicogroep vormen wat betreft toegang tot de gezondheidszorg. (Vanroelen, C., Smeets, T. 

en Louckx, F., Nieuwe kwetsbare groepen in de Belgische gezondheidszorg, Academia Press, 2004) 

Vanroelen, Smeets en Louckx stellen dat er sprake is van mensen met een kwetsbare positie in de 

gezondheidszorg als zij “min of meer vaste risicovolle leefsituaties combineren. Deze combinatie is voor 

concrete individuen ook variabel in de tijd (…).” Met andere woorden: de kwetsbare positie van mensen 

in de gezondheidszorg hoeft geen statisch, „bevroren‟ gegeven te zijn. 

Wij hebben ons gepermitteerd in ons onderzoek een doelgroep af te bakenen die socio-economisch heel 

divers kan zijn, maar samengehouden wordt door één enkel feit: alle mensen in onze doelgroep creëerden 

een schuldoverlast door onder andere medische kosten. 

Dat schulden door medische kosten niet altijd „zichtbaar‟ zijn doordat de ene schuld vaak niet van de 

andere te scheiden is of doordat mensen met ontoereikende financiële middelen vaak op verschillende 

posten in hun budget gaan graven, daar zijn we ons van bewust. Niet alleen qua aantal respondenten, maar 

ook wat betreft hoogte van de schuld, kan dat in de bestaande statistieken en literatuur een ietwat 

vertekend beeld opleveren. 

Vandaar dat we na deze explorerende fase ook onze eigen bevraging organiseerden, die behalve 

kwantitatieve gegevens ook kwalitatieve informatie moest opleveren. 

Zowel hulpverleners als schuldenaars hebben daarbij op een heel open manier - voor de ene groep met een 

focusgesprek, voor de andere door middel van interviews - de problematiek in een meer menselijk 

(verrijkend) kader geplaatst. 


“In de 21 ste eeuw is het onaanvaardbaar dat ziekte tot armoede of tot bestaansonzekerheid leidt. Het is 

onaanvaardbaar dat een gepensioneerde met een klein pensioen per maand duizenden franken uit eigen 

zak moet halen voor noodzakelijke geneesmiddelen. Het is onaanvaardbaar dat een alleenstaande moeder 

met twee kinderen, die deeltijds werkt, op één jaar tijd 30.000, 40.000, of zelfs 100.000 frank moet 

uitgeven voor de gezondheid van haar kinderen en zichzelf. Spijtig genoeg is dat, in het begin van deze 

nieuwe eeuw, nog altijd een realiteit. In een samenleving die kindvriendelijk wil zijn, is het hoe dan ook 

onaanvaardbaar dat gezinnen met een ziek kind zware financiële lasten moeten dragen voor essentiële 

medische zorgen.” 

Frank Vandenbroucke als oud-minister van gezondheid. 

Bron: http://oud.frankvandenbroucke.be/html/soc/B12-Maximumfactuur.htm 

3.2 Gelijkheid in ‘gezondheid’? 

Vóór we ons over gelijkheid in de toegang tot de gezondheidszorg buigen, is het belangrijk op te merken 

dat in ons land sowieso geen gelijkheid bestaat in „gezondheid‟. Er bestaan verschillen in gezondheid 

tussen de verschillende socio-economische groepen. Studies tonen aan dat „gezondheid‟ een begrip is dat 

voornamelijk past bij mensen uit de hogere socio-economische categorieën, terwijl mensen die lager op de 

maatschappelijke ladder staan (qua opleidingsniveau, activiteitsstatus, inkomensniveau) vaker ziek zijn en 

ook vroeger sterven. 

Sociale ongelijkheid in sterfte blijft, ondanks de toegenomen welvaart en de uitbouw van sociale 

zekerheidssystemen, een actueel probleem. Internationale studies hebben het bestaan en zelfs een toename 

van socio-economische sterfteverschillen aangetoond in tal van geïndustrialiseerde landen. 

In België bestond, tot voor kort, maar weinig onderzoek naar sociale ongelijkheid in sterfte door een 

gebrek aan geschikte statistische data. Studies naar socio-economische verschillen in gezondheid bleven 

achterwege, aangezien informatie over sterfte of morbiditeit en informatie over de socio-economische 


toestand niet op het niveau van het individu gekoppeld konden worden. Dit tekort werd opgevangen door 

de aanmaak van de Nationale Databank Mortaliteit 1991/1996, door een koppeling van de volkstelling van 

1991 aan het Nationaal Register en de Gezondheidsenquête van 1997. (Gadeyne, S. en Deboosere, P., 

Socio-economische ongelijkheid en sterfte op middelbare leeftijd in België, en analyse van de Nationale 

Databank Mortaliteit, VUB, Vakgroep Sociaal Onderzoek Interface Demography) 

De Nationale Databank Mortaliteit bevestigt het bestaan van belangrijke ongelijkheden op het vlak van de 

gezondheidstoestand, het gezondheidsgedrag en de toegang tot de gezondheidszorg. Deze verschillen 

manifesteren zich voor nagenoeg alle indicatoren: kindersterfte, subjectieve inschatting van de 

gezondheid, de mate van belemmeringen in de dagelijkse bezigheden ten gevolge van ziekte, depressie, 

overgewicht, rookgedrag, participatie in preventieve gezondheidszorgen (in casu screening van 

baarmoederhals- en borstkanker). 

Daarnaast is er de Nationale Gezondheidsenquête, die sedert 1997 volgens de Europese richtlijnen een 

statistisch verantwoord staal Belgen bevraagt over zijn gezondheid en levensstijl, en tot dezelfde 

conclusies komt. Wij hanteren in deze studie de meest recente resultaten, uit de Nationale 

Gezondheidsenquête van 2004. 

Interessant is dat de Nationale Databank Mortaliteit en de Gezondheidsenquête behalve naakte cijfers over 

ziekte en gezondheid, consumptie van medische zorgen en de kosten die daarmee gepaard gaan, ook 

cijfers bevatten over de subjectieve beleving van de gezondheid. 

3.2.1 Levensverwachting en gezondheidsverwachting 

De Nationale Databank Mortaliteit geeft aan dat mensen met een laag opleidingsniveau in België 

niet alleen een kortere levensverwachting dan hoogopgeleiden hebben (voor vrouwen 2,8 jaar, 

voor mannnen 5,2 jaar), ook hun gezondheidsverwachting ligt veel lager (met een verschil van 

14,5 jaar voor vrouwen en 15,5 jaar voor mannen). (NAPIncl 2006-2008, Indicatoren) 

Ook uit de Gezondheidsenquête blijkt duidelijk dat lagergeschoolden hun gezondheid als veel 

slechter ervaren dan mensen met een hogere scholing: in 2004 vond slechts 55,1% van de mensen 

zonder diploma of met enkel een diploma lager onderwijs dat ze in goede tot zeer goede 

gezondheid waren, tegenover liefst 84,4% van de mensen met een universitair of een 


hogeschooldiploma. Omgekeerd vond slechts 13,6% van de universitairen en hooggeschoolden 

dat ze in minder goede tot slechte gezondheid verkeerden, tegenover 44,9% van de 

laagstgeschoolden. (Gezondheidsenquête door middel van interview 2004, Wetenschappelijk 

Instituut voor Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, 2006) 

Dit onderscheid tussen levensverwachting en gezondheidsverwachting is bijzonder interessant. 

Het eerste drukt uit hoeveel jaar iemand statistisch nog zal blijven leven, het tweede geeft aan 

hoeveel jaar hij mag verwachten nog van een goede gezondheid te genieten. 

Is het verschil in levensverwachting tussen verschillende socio-economische groepen minder 

uitgesproken, voor gezondheidsverwachting is het verschil werkelijk pijnlijk. (Bossuyt, N. en Van 

Oyen, H., Gezondheidsrapport: Socio-economische verschillen in gezondheid, Wetenschappelijk 

Instituut Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, 2001) 


Levensverwachting op 25 jaar 

De Nationale Databank Mortaliteit geeft bijvoorbeeld aan dat de gemiddelde 25-jarige man mag 

verwachten nog 49,6 jaar te leven. Daarvan zal hij zichzelf nog gemiddeld 37,5 jaar (76%) gezond mogen 

noemen en zal hij nog 38,1 jaar (77%) zonder beperkingen doorbrengen. 

Illustratief voor de socio-economische verschillen in gezondheid, is dat de levensverwachting van een 25- 

jarige man zonder diploma 5,5 jaar korter is dan van een 25-jarige met een diploma hoger onderwijs van 

het lange type. 

Diezelfde ongediplomeerde 25-jarige zal volgens de Nationale Databank Mortaliteit gemiddeld nog 

slechts 28,1 jaar in goede gezondheid leven, terwijl een 25-jarige man globaal nog gemiddeld 37,5 jaar in 

goede gezondheid blijft leven. 

Verschil in levensverwachting en in levensverwachting in goede gezondheid (in jaren) op 25 jaar 

tussen mensen met het laagste en het hoogste opleidingsniveau 1991-1996/1997 

Levens- 

verwachting in 

goede 

gezondheid 

België 

Vrouwen 14,5 2,8 

mannen 15,5 5,2 

Levens- 

verwachting België 

Bron: Volkstelling/Rijksregister/Gezondheidsenquête - WIV zoals opgenomen in NAPIncl 2006-2008, 

Indicatoren 


Bron: Volkstelling/Rijksregister/Gezondheidsenquête - WIV zoals opgenomen in NAPIncl 2006-2008, 

Indicatoren 

Percentage van de bevolking dat de eigen gezondheid als slecht tot zeer slecht beoordeelt 

(autoevaluatie), onder en boven de armoedegrens, België, 2004 

2004 Totaal Onder de armoedegrens Boven de armoedegrens 

Slechte tot zeer slechte 

gezondheid 

(autoevaluatie) 

8,7 14 7,8 

Bron: FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (2006), Persbericht EU- 

SILC 2004 


Percentage van de bevolking (van 15 jaar en ouder) volgens de subjectieve gezondheidstoestand 

naar opleidingsniveau, 2004 

Opleidingsniveau Goed tot zeer goed Zeer slecht tot redelijk 

Lager of geen diploma 55,1 44,9 

Lager middelbaar 69,5 30,5 

Hoger middelbaar 79,5 20,5 

Hoger onderwijs 86,4 13,6 

Totaal 77,0 23,0 

Bron: Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, Gezondheidsenquête 

door middel van Interview 2004, 2006 

Het gebruik van de wijze waarop mensen zelf hun gezondheid ervaren als gezondheidsmeter is 

niet zo vreemd. Ook de Wereldgezondheidsorganisatie wendt bijvoorbeeld de 

gezondheidsbeleving aan als één van de belangrijkste indicatoren om gezondheid en 

levenskwaliteit te toetsen. 

Het mooie aan die indicator is dat een positief ervaren gezondheid ook een goede maat voor 

iemands gezondheid op zich blijkt te zijn. Een positief ervaren gezondheid blijkt namelijk samen 

te gaan met een beperkt aantal doktersbezoeken. (Bossuyt, N. en Van Oyen, H., 

Gezondheidsrapport: Socio-economische verschillen in gezondheid, Wetenschappelijk Instituut 

Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, 2001) 

3.2.2 Specifiek gezondheid kinderen 

Reeds vanaf de zwangerschap vertonen zich verschillen naargelang de socio-economische groep. 

Laaggeschoolde zwangere vrouwen lopen bijna vier keer meer risico op babysterfte dan hoger 

geschoolde vrouwen en bijna dubbel zoveel risico op een vroeggeboorte, een laag 

geboortegewicht of een misvormde baby. (Vranken, J., De Boyser, K. en Dierckx, D. (red)., 

Armoede en sociale uitsluiting, jaarboek 2003, Acco, 2003) 


Ook kindersterfte blijkt in verband te staan met de socio-professionele status van de ouders. Hoe 

lager bijvoorbeeld de vader tewerkgesteld, hoe hoger het risico dat een kind sterft. De verschillen 

zwakken af in de tijd, maar recente analyses over het Vlaams en Brusselse Hoofdstedelijk Gewest 

blijven het belang van beroepsstatus van de ouders op kindersterfte onderstrepen. (Belgisch 

strategisch verslag inzake sociale bescherming en sociale inclusie 2006-2008, FOD Sociale 

Zekerheid, 2006) 

In Vlaanderen toont het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid aan dat kinderen van 

zelfstandigen, mensen met een vrij beroep en bedienden minder risico lopen om te overlijden voor 

hun eerste verjaardag dan kinderen uit een arbeidersgezin of met ouders zonder werk. 

Kindersterfte naar socio-professionele categorie van de vader (gehuwde koppels – per 1000 levend 

en doodgeborenen), België 

Mortinataliteit 

1980-1984 1985-1989 1990-1994 

Categorie 1 4,91 4 3,16 

Categorie 2 6,21 5,28 3,99 

Categorie 3 7,51 5,88 4,82 

Categorie 4 9,41 8,22 6,21 

Kindersterfte binnen 0-6 verstreken dagen 

Categorie 1 4,49 3,26 2,57 

Categorie 2 5,22 3,9 3,02 

Categorie 3 6 4,24 3,2 

Categorie 4 6,58 4,98 3,94 


Kindersterfte naar socio-professionele categorie van de vader (gehuwde koppels – per 1000 levend 

en doodgeborenen), België 

Mortinataliteit 

1980-1984 1985-1989 1990-1994 

Categorie 1 4,91 4 3,16 

Categorie 2 6,21 5,28 3,99 

Categorie 3 7,51 5,88 4,82 

Categorie 4 9,41 8,22 6,21 


Categorie 1 4,49 3,26 2,57 

Categorie 2 5,22 3,9 3,02 

Categorie 3 6 4,24 3,2 

Categorie 4 6,58 4,98 3,94 


Categorie 1 4,19 4,12 2,84 

Categorie 2 4,83 4,62 4,09 

Categorie 3 5,55 5,36 4,6 

Categorie 4 7,09 6,19 5,41 

Categorie 1: vrije, medische, paramedische en soortgelijke beroepen 

Categorie 2: onderwijzend personeel en administratieve beroepen 

Categorie 3: geschoolde arbeiders, handwerkers en handelaars 

Categorie 4: gespecialiseerde arbeiders, handlangers e.d. 

Bron: Masuy-Stroobant, G., Gourbin, C., Masuy, B., Gezondheid, foetale sterfte en kindersterfte: Evolutie 

van de risicofactoren op regionaal niveau van 1980 tot 1994, in: Statistische studiën nr. 107 zoals 

opgenomen in NAPIncl 2006-2008, Indicatoren, 2001 


Opleidingsniveau vader en zwangerschapsuitkomst, Vlaamse Gewest, 2003-2004 

Vader 

Vroeg- 

neonatale 

sterfte 

Laat- 

neonatale 

sterfte 

Post- 

neonatale 

sterfte 

Totaal 

kinderen 

die vóór 


hun 

eerste 

levensjaar 

sterven 

Kinderen 

die 

ouder 

worden 

dan 1 

jaar 

Totaal 

aantal 

geboortes 

Geen diploma 2 0 0 2 1.458 1.460 

Lager onderwijs 5 4 7 16 2.557 2.573 

Lager secundair beroeps 16 3 15 34 6.573 6.573 

Lager secundair 9 0 4 13 3.102 3.102 

Technisch 3 4 7 14 2.429 2.443 

Lager secundair algemeen 28 12 26 66 19.068 19.134 

Hoger secundair beroeps 36 16 15 67 21.173 21.173 

Hoger secundair technisch 22 10 23 55 12.333 12.388 

Hoger korte type 36 13 22 71 21.059 21.130 

Hoger lange type, 

universiteit 

34 7 17 58 22.272 22.330 

Onbekend, vader vermeld 14 3 31 48 5.858 5.906 

Onbekend, vader niet 

vermeld 

51 3 9 63 4.897 4.960 

Totaal 256 75 176 507 122.732 123.239 

Bron: Geboortecertificaten en sterftecertificaten zuigelingen, Vlaamse Gewest, 2003-2004

Opleidingsniveau moeder en zwangerschapsuitkomst, Vlaamse Gewest, 2003-2004 

Moeder 

Vroeg- 

neonatale 

sterfte 

Laat- 

neonatale 

sterfte 

Post- 

neonatale 

sterfte 

Totaal 

kinderen 

die vóór 


hun 

eerste 

levensjaar 

sterven 

Kinderen 

die 

ouder 

worden 

dan 1 

jaar 

Totaal 

aantal 

geboortes 

Geen diploma 3 0 2 5 1.792 1.797 

Lager onderwijs 7 2 8 17 2.793 2.810 

Lager secundair beroeps 14 6 19 39 5.573 5.612 

Lager secundair 7 4 2 13 1.843 1.856 

Technisch 8 3 8 19 3.474 3.493 

Lager secundair algemeen 33 9 24 66 16.984 17.050 

Hoger secundair beroeps 19 8 16 43 13.300 13.343 

Hoger secundair technisch 47 11 24 82 17.497 17.579 

Hoger korte type 56 22 29 107 33.055 33.162 

Hoger lange type, 

universiteit 

36 6 9 51 19.744 19.795 

Onbekend, vader vermeld 15 4 30 49 5.919 5.968 

Onbekend, vader niet 

vermeld 

11 0 5 16 758 774 

Totaal 256 75 176 507 122.732 123.239 

Bron: Geboortecertificaten en sterftecertificaten zuigelingen, Vlaamse Gewest, 2003-2004

3.2.3 Specifiek psychische gezondheid 

Inzake de psychische gezondheid wordt bij 8% van de bevolking van 15 jaar en ouder depressie 

vastgesteld. Depressies komen gevoelig meer voor bij vrouwen (10% versus 6% mannen), 

zieken/invaliden (38%), werklozen (12%), lage inkomens en laagopgeleiden. 

(Gezondheidsenquête door middel van interview 2004, Wetenschappelijk Instituut voor 


Percentage van de bevolking van 15 jaar en ouder dat als depressief gekwalificeerd wordt op basis 

van de SCL-90-R subschaal voor depressie naar geslacht, activiteitsstatus en inkomensniveau, 

België en gewesten, 2004 

België Brusselse Hoofdstedelijk 

Gewest 

Vlaamse Gewest Waalse Gewest 

Totaal 7,9 10,4 7,4 9,7 

Man 5,7 7,3 5,7 6,6 

Vrouw 9,9 12,9 9 12,5 

activiteitsstatus 

werkend 5,3 6,6 4,8 6 

werkloos 12,1 14 8 16,8 

gepensioneerd 10 13,3 9,7 12,3 

ziek/invalide 38,2 31,5 34,4 38,1 

andere inactieve 6,5 9,3 5 8,3 

inkomensniveau 

eerste quintiel 17,9 19,4 14,8 20,3 

tweede quintiel 12,2 9,6 11,3 14,5 

derde quintiel 7,5 9,8 7 8 

vierde quintiel 7,9 8,6 8 8,4 

vijfde quintiel 4,7 6,3 5,1 5,9 

Bron: Gezondheidsenquête 2004 - WIV zoals opgenomen in NAPincl 2006-2008, Indicatoren 


Percentage van de bevolking van 15 jaar en ouder dat als depressief gekwalificeerd wordt op basis 

van de SCL-90-R subschaal voor depressie naar opleidingsniveau, België, 2004 

geen of lager 

onderwijs 

lager 

middelbaar 

hoger 

middelbaar 

hoger 

onderwijs 

totaal 

2004 13,4 10,3 7,4 5,1 7,9 

Bron: Gezondheidsenquête door middel van Interview 2004, Wetenschappelijk Instituut voor 

Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, 2006 

3.2.4 Chronisch zieken 

Ook wat betreft chronisch zieken bestaan verschillen naargelang socio-economische groep. Van 

de Belgen met maximaal een diploma lager onderwijs kampt 50,3% met minstens één chronische 

ziekte. Daartegenover is slechts 22% van de mensen met een diploma hoger onderwijs chronisch 

ziek. (Gezondheidsenquête door middel van interview 2004, Wetenschappelijk Instituut voor 


De EU-SILC-resultaten geven aan dat 10% van de Belgen vanaf 16 jaar door ziekte, 

aandoeningen of handicap ernstig gehinderd worden in hun dagelijkse activiteiten. Naargelang 

inkomensniveau doen zich merkbare verschillen voor. Van de mensen in het laagste 

inkomensquintiel blijkt 15,7% met een ziekte, aandoening of handicap te kampen hebben die hem 

ernstig hindert in zijn dagelijkse activiteiten. In het hoogste inkomensquintiel bedraagt dat 

„slechts‟ 5%. Met andere woorden: (het aanslepen van) een langdurige ziektetoestand manifesteert 

zich meer dan drie keer minder bij hooggeschoolden dan bij laaggeschoolden. (Resultaten EU- 

SILC 2004, FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie; 

Indicatoren NAPincl 2006-2008) 


Percentage van de bevolking met minstens één of meerdere chronische ziekten volgens 

opleidingsniveau, België, 2004 

geen of lager 

onderwijs 

lager 

middelbaar 

hoger 

middelbaar 

hoger 

onderwijs 

totaal 

2004 50,3 37,4 28 21,9 30,1 

Bron: Gezondheidsenquête door middel van Interview, België 2004, Wetenschappelijk Instituut voor 


Percentage personen van 16 jaar en ouder dat vanwege ziekte, een langdurig gezondheidsprobleem 

of handicap gedurende de laatste 6 maanden gehinderd werd in de activiteiten naar geslacht en 

inkomensniveau, België en gewesten, 2004 

België Vlaamse Gewest Waalse Gewest 

Totaal 10,1 8,6 12,5 

Man 8,6 7,4 10,2 

Vrouw 11,1 9,7 14,6 

Inkomensniveau 

Eerste quintiel 15,7 14,8 16,7 

Tweede quintiel 13,5 11,6 16,6 

Derde quintiel 10,4 9,4 11,7 

Vierde quintiel 6 4,8 9 

Vijfde quintiel 5 4,4 6,9 

Bron: EU-SILC 2004, FOD Sociale Zekerheid zoals opgenomen in NAPincl 2006-2008, Indicatoren 


Bron: EU-SILC 2004 – FOD Sociale Zekerheid. Berekend op Gezondheidsenquête. 

Percentage personen van 16 jaar en ouder dat vanwege ziekte, een langdurig gezondheidsprobleem 

of handicap gedurende de laatste 6 maanden gehinderd werd in de activiteiten, onder en boven de 

armoed 

2004 Totaal 

Lijdt aan een handicap, langdurige 

ziekte of aandoening en is 

gelimiteerd in zijn dagdagelijkse 

activiteiten. 

Onder de 

armoedegrens 

Boven de 

armoedegrens 

10,1 15,2 9,2 

Bron: Persbericht EU-SILC 2004, FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische 

Informatie 2006 


3.2.5 Verklaring 

Er bestaan verschillende verklaringsmodellen voor de socio-economische verschillen in 

gezondheid. 

Eén hypothese stelt bijvoorbeeld dat iemands gezondheidstoestand een invloed heeft op zijn 

socio-economische status. Een dergelijk selectieproces zou inderdaad wel meespelen, maar het is 

op zich niet voldoende om alle sociale gezondheidsverschillen te kunnen verklaren. (Bossuyt, N. 

en Van Oyen, H., Gezondheidsrapport: Socio-economische verschillen in gezondheid, 

Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, 2001) 

De omgekeerde hypothese luidt dat iemands socio-economische positie van invloed is op zijn 

gezondheidstoestand. Met socio-economische positie hangen dan niet alleen materiële woon- en 

arbeidsomstandigheden, financiële toestand en ziekteverzekering samen, maar ook 

gedragsfactoren en leefgewoonten (zoals voedingsgewoonten, rookgewoonten, 

lichaamsbeweging, risicogedrag, gebruik van gezondheidsvoorzieningen) en psychosociale 

factoren (stressoren en mechanismen om met deze stressoren om te gaan zoals de individuele 

copingstijl en het sociaal netwerk). (Bossuyt N. en Van Oyen H., Gezondheidsrapport: Socio- 

economische verschillen in gezondheid, Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Afdeling 

Epidemiologie, 2001) 

M. De Spiegelaere onderscheidt wat dat betreft: 

levensomstandigheden die rechtstreeks te maken hebben met sociale status, via inkomen en 

opleidingsniveau, kwaliteit van de woning, kwaliteit van de voeding, 

arbeidsomstandigheden,… 

factoren die de algemene weerstand tegen ziekte verminderen: stress, angst, verminderd 

zelfvertrouwen, gebrek aan sociale steun,… 

„risicogedragingen‟ die vooral voorkomen in „sociaal achtergestelde milieus‟ om problemen 

waarmee mensen geconfronteerd worden te verzachten: roken, drankzucht, vroegtijdige 

zwangerschappen,… 

allerlei hinderpalen in de toegang tot de gezondheidszorg. 

(De Spiegelaere, M., Médicine sociale, SPUB 008, 4ième Doctorat en médicine-MED7, ULB, 

2003-2004) 


Illustratief voor het verschil in levensstijl tussen de verschillende socio-economische groepen, is 

bijvoorbeeld dat… 

- 27,9% van de laagste inkomensgroepen dagelijks rookt, tegenover (slechts) 18,5% van de hoogste 

inkomensgroep. De minder hoog opgeleiden tellen meer rokers, meer dagelijkse rokers en meer 

zware rokers met een tabakbehoefte van meer dan 20 sigaretten per dag (meer dan 13% van de 

mensen met een lage opleiding zijn zware rokers, tegenover „slechts‟ 6% bij de hoogopgeleiden). 

Ook de leeftijd waarop met roken begonnen wordt, ligt er lager dan bij de andere 

bevolkingsgroepen, het gemiddeld aantal gerookte sigaretten ligt hoger en de 

tabaksafhankelijkheid is er een meer frequent probleem; 

- 59,2% binnen de laagste inkomenscategorie wekelijks fysiek actief is, tegenover liefst 76,6% in 

de hoogste inkomens; 

- 16,6% binnen de laagste inkomenscategorie zwaarlijvig is, tegenover 8,5% binnen de hoogste 

inkomenscategorie. Of zelfs: 19,7% van de laagopgeleiden tegenover 6,4% van de 

hoogopgeleiden. 

Bron: Databank Mortaliteit, 1991-1996 

Prevalentie van zwaarlijvigheid (BMI 30+) bij de volwassen bevolking (18 jaar en ouder) naar 

opleidingsniveau, België en gewesten, 2004 

België 

Brusselse 

Hoofdstedelijk 

Gewest 


totaal 12,6 11,8 11,1 15,3 

Laag 19,7 17,5 16,4 22,8 

Midden 10,6 9,6 9,4 13,3 

Hoog 6,4 6,9 5,7 8,6 

Bron: Gezondheidsenquête 2004 - WIV zoals opgenomen in NAPincl 2006-2008: Indicatoren 


Prevalentie van zwaarlijvigheid (BMI 30+) onder de volwassen bevolking (18 jaar en ouder) naar 

inkomensniveau, België, 2004 

Eerste quintiel Tweede quintiel Derde quintiel Vierde quintiel Vijfde quintiel 

16,6 16,2 14,2 12,7 8,5 


Percentage zware rokers (20 sigaretten of meer per dag) in de bevolking (15 jaar en ouder) naar 

opleidingsniveau en inkomensniveau, België en gewesten, 2004 

België 

Brusselse 


Gewest 


totaal 10,2 9,5 8,4 12 

opleidingsniveau 

Laag 13,4 12,9 8,7 16,4 

Midden 11,2 9,4 10,8 13,1 

Hoog 5,8 6,9 5,3 5,9 


eerste quintiel 15,8 13,8 8 23,3 


derde quintiel 10,5 9,1 10,2 9,4 

vierde quintiel 10,6 9,3 9,6 10,5 




Percentage zware rokers (20 sigaretten of meer per dag) in de bevolking (15 jaar en ouder) naar 

opleidingsniveau en inkomensniveau, België en gewesten, 2004 

België 

Brusselse 


Gewest 


totaal 10,2 9,5 8,4 12 


Laag 13,4 12,9 8,7 16,4 

Midden 11,2 9,4 10,8 13,1 

Hoog 5,8 6,9 5,3 5,9 


eerste quintiel 15,8 13,8 8 23,3 






“In 2005 doodt armoede nog steeds”, halen sommige armoedeverenigingen aan om de impact van 

levensomstandigheden op gezondheid te beschrijven. (Algemeen Verslag over de Armoede, 2005) 

Zeker is dat er een boemerang-effect bestaat tussen armoede en gezondheid: armoede ondermijnt 

de gezondheid en een slechte gezondheid kan tot armoede leiden, alleen al door de kosten die 

gezondheidszorgen met zich meebrengen. 


Dit toont nog maar eens aan hoe belangrijk een degelijke opleiding is. Opleidingsniveau is niet 

alleen verantwoordelijk voor materiële middelen en sociale status, maar ook essentieel voor 

mondigheid en kennis over gezondheid. Hoe hoger het opleidingsniveau, hoe beter de toegang tot 

informatie over gezondheid en hoe beter men gewapend is om die kennis ook in de praktijk te 

gebruiken. Anderzijds bepaalt het opleidingsniveau ook mee de arbeidsmarktpositie en 

werktevredenheid en daardoor ook indirect de gezondheidstoestand. (Belgisch strategisch verslag 

inzake sociale bescherming en sociale inclusie 2006-2008) 

3.2.6 Conclusie 

De vaststelling dat in ons land geen gelijkheid in „gezondheid‟ bestaat, is zwaarwegend. Als de 

behoefte aan medische zorg inderdaad groter is bij de lagere socio-economische categorieën, moet 

onze bekommernis over de gelijke toegang van de gezondheidszorg alleen maar groter zijn. 

3.3 Medische consumptie 

Er bestaat niet veel cijfermateriaal over de toegankelijkheid van de gezondheidzorgen in België. De meest 

volledige cijfers zijn terug te vinden in de Nationale Gezondheidsenquêtes die sinds 1997 georganiseerd 

worden in België. Deze enquêtes worden uitgevoerd door het Wetenschappelijk Instituut voor 

Volksgezondheid Louis Pasteur bij meer dan 10.000 in het Belgisch nationaal register ingeschreven 

personen, in overeenstemming met de Europese richtlijnen over de verzameling van 

gezondheidsinformatie. 

De Gezondheidsenquête verschaft inzicht in de manier waarop mensen hun gezondheid ervaren en in 

welke mate ze zelf hun gezondheid verzorgen door gebruik te maken van curatieve 

gezondheidsvoorzieningen, door hun levensstijl en door al of niet af te zien van preventieve zorgen. 

Het boeiende aan de gezondheidsenquêtes is dat ze vertrekken vanuit de toestand en de perceptie van de 

respondenten zelf, die op hun beurt willekeurig gekozen zijn uit de volledige bevolking. Dit biedt een 

vollediger beeld van de Belgen en hun gezondheidssituatie dan patiëntenstudies, omdat ook mensen die 

zelden een beroep doen op gezondheidszorgen in de enquête vertegenwoordigd zijn. 


Interessant voor ons is dat de enquête socio-economische verschillen doet oplichten. Sociale 

ongelijkheden doen zich voor op het vlak van levensstijl, gezondheidsstatus en medische consumptie, 

maar evengoed op het vlak van toegang tot de gezondheidszorg. 

Wij hebben in ons onderzoek de cijfers van de Gezondheidsenquête als basis gebruikt om na te gaan in 

welke mate mensen met een verschillende sociaal-economische achtergrond gebruik maken van de 

verschillende gezondheidsvoorzieningen, of daar net van afzien. 

Verschillende bronnen vullen die basisinformatie aan. 

3.3.1 Huisarts 

Over het algemeen is de drempel laag om naar een huisarts toe te stappen. 79% van de Belgen 

heeft op zijn minst één keer (gemiddeld 4,5 keer) per jaar contact met een huisdokter, wat hem 

meteen de zorgverlener maakt die het dichtst bij de mensen staat en zijn patiënten en hun sociale 

situatie ook het best kent. 

Dat is zeker belangrijk, wetend dat de laagstgeschoolden bijna 2,5 keer zo vaak de huisarts zien 

als de hoogstgeschoolden en 1,7 keer zo vaak als gemiddeld: mensen zonder of met enkel een 

diploma lager onderwijs hebben gemiddeld 7,8 keer per jaar contact met de huisarts, mensen met 

een diploma hoger onderwijs slechts 3,3 keer. Er is dus een belangrijke sociale rol weggelegd 

voor de Belgische huisartsen. 

Een mogelijke reden waarom lager geschoolden vaker een beroep doen op de huisarts, luidt dat 

mensen met een lager opleidingsniveau dikwijls minder gezond leven, minder gebruik maken van 

preventieve gezondheidszorgen en dus vaker genoodzaakt zijn om zich te laten verzorgen. 

Een andere opvallende vaststelling is dat laagopgeleiden de dokter vaak aan huis laten komen. Bij 

mensen zonder of met enkel een diploma lager onderwijs zijn 52% van de huisdoktercontacten 

een huisbezoek, bij de hoogstopgeleiden is dat slechts 18%. Gezinnen met een lager inkomen 

beschikken nu eenmaal minder vaak over privévervoer. De FOD Economie stelde vast dat zeker 

huishoudens onder de armoedegrens zwaar beknibbelen op privévervoer (61,7% minder uitgaven 

dan gemiddeld voor privévervoer bij huishoudens onder de armoedegrens) en meer aangewezen 


zijn op openbaar vervoer. (Wie is arm in België?, FOD Economie, Algemene Directie Statistiek 

Economische Informatie, 2007) 

Dit heeft ook op vlak van gezondheidszorg een weerslag op de portemonnee, aangezien 

huisbezoeken relatief minder terugbetaald worden dan raadplegingen op het dokterskabinet. De 

beleidsmaatregelen om huisbezoeken te ontraden mogen dan goed bedoeld zijn, tezelfdertijd moet 

erover gewaakt worden dat dit niet meebrengt dat patiënten zonder andere mogelijkheden zich 

uiteindelijk geen doktersconsultatie meer kunnen veroorloven. 

De Vereniging voor Vlaamse Huisartsen bevestigt dat in Vlaanderen sowieso minstens 10% van 

de patiënten moeite heeft om hun rekening te betalen. In sociaal achtergestelde buurten kan dat 

gemakkelijk oplopen tot zelfs een kwart van het patiëntenbestand. Dikwijls stellen deze mensen 

een doktersbezoek uit en wachten ze tot ze verschillende klachten bij elkaar gespaard hebben. 

Vandaar dat sommige huisartsen bij kwestbare patiënten overstappen op het systeem van de derde 

betaler. Dit houdt in dat een patiënt bij de dokter enkel het remgeld voor de consultatie betaalt en 

het ziekenfonds achteraf de rest bijpast. Maar dan nog kunnen volgens de Vereniging voor 

Vlaamse Huisartsen sommige mensen een consultatie niet betalen. (Vereniging van Vlaamse 

Huisartsen, 2007) 

Uit de Gezondheidsenquête halen we dat huisartsen patiënten soms doorverwijzen naar een 

sociale dienst. Dat is volgens de huisartsen niet nodig voor mensen die een hogere scholing 

genoten. Bij 3% van de patiënten met geen of slechts een lagereschooldiploma en bij 1,5% van de 

patiënten met een diploma lager middelbaar, was het dat in 2004 wel. 

3.3.2 Spoedgevallendienst 

Om oneigenlijk gebruik na te gaan, peilde de Gezondsheidsenquête in 2004 naar 

patiëntencontacten op de spoedgevallendiensten die niet uitmondden in een ziekenhuisopname. Of 

met andere woorden: naar het „ambulant gebruik‟ van de spoeddiensten. 

12% van de Belgische bevolking gaf aan in het afgelopen jaar een spoedgevallendienst 

geconsulteerd te hebben. Voornaamste reden om een beroep te doen op de spoed, blijkt de 

continuïteit van de dienst (52%). Anders dan een huisartsenpraktijk, is een spoeddienst immers 24 


op 24 uur open. Hoogdringendheid en de ernst van het probleem (37%) spelen slechts een 

secundaire rol. 

Eén op tien patiënten laat financiële motieven overwegen. Voor hen is het belangrijk dat op de 

spoeddienst “niet onmiddellijk betaald hoeft te worden”. 

De onderzoekers van de Gezondheidsenquête concluderen dat in België dus geen belangrijke 

samenhang bestaat tussen het oneigenlijk gebruik van de spoeddiensten en sociale deprivatie, 

zoals wél duidelijk blijkt in andere landen. Eén op tien contacten mag dan wel een spoeddienst 

verkiezen boven een huisarts of specialist, omdat er niet meteen in de portemonnee getast hoeft te 

worden, andere redenen wegen relatief veel belangrijker. 

Wij vinden één op tien géén onbelangrijk cijfer. We vinden het níet normaal dat mensen moeten 

binnenglippen via het achterpoortje van de spoedafdeling van het ziekenhuis omdat ze het geld 

niet hebben om een huisarts (meteen) te betalen. 

Linda Wittevrongel, coördinator van het wijkgezondheidscentrum Botermarkt in Gent, zegt 

hierover: “Velerlei redenen zetten armen ertoe aan om zich op de spoedgevallendiensten te laten 

verzorgen: de betaling volgt later, de onbeheersbare vrees dat er iets ernstigs aan de hand is, de 

machteloosheid om zelf uit te maken wat je moet doen, uitgestelde gezondheidsproblemen die 

plots urgente problemen worden, stuurloze crisissen die uit de hand lopen, geen betaalbare zorg 

dicht bij huis,…” 

Het gebruik van de spoeddiensten uit financiële overwegingen is overigens slechts een uitgestelde 

oplossing, want de wetgever heeft voorzien dat ziekenhuizen voor gewone doktersconsultaties op 

de spoed (zonder verwijsbrief van de huisarts of niet in hoogdringende uitzonderingssituatie) een 

bijkomend remgeld van 12,50 euro mogen aanrekenen met de bedoeling ambulant gebruik te 

ontmoedigen. 

Dit geeft maar aan dat een principe als derdebetalerssysteem veel breder toegepast moet worden. 

3.3.3 Tandarts 

“Twee belangrijke maatregelen om mondaandoeningen te voorkomen, zijn (1) minstens twee 

maal per dag de tanden poetsen met een fluoridehoudende tandpasta en (2) een regelmatig bezoek 


aan de tandarts”. (Gezondheidsenquête door middel van interview 2004, Wetenschappelijk 


In 2003 ging echter niet eens de helft van de Belgen langs bij de tandarts (49%). 7% van de 

Belgen is zelfs nog nooit in zijn leven op tandartsbezoek geweest. 

Die schamele resultaten zijn ook „zichtbaar‟. Dat vooral oudere mensen geen (compleet) gebit 

meer hebben of moeilijkheden ondervinden bij het kauwen van hard voedsel, valt te verwachten. 

Toch blijkt ook 9% van de 45- tot 54-jarigen moeilijk hard voedsel te kunnen kauwen, bijna één 

op twee een tandvervangende prothese te hebben en 12% niet eens meer een eigen gebit. Dat is 

vooral het geval bij de lager opgeleiden. Hoe lager de opleiding, hoe groter de kans dat iemand 

geen (volledig) eigen gebit meer heeft en hoe vaker kauwproblemen voorkomen. 48% van de 65- 

plussers met een diploma lager middelbaar en zelfs 61% met enkel een lagere schooldiploma 

hebben geen eigen gebitselementen meer. Idem voor kauwproblemen: 33% van de lager 

opgeleiden tegenover 5% van de mensen met een diploma hoger onderwijs heeft moeite bij het 

kauwen van zijn voedsel. 

Verontrustende vaststellingen in de Gezondheidsenquête 2004 zijn dat het aantal preventieve 

tandartsbezoeken sinds 2001 opmerkelijk gedaald is én dat het gemiddeld aantal jaarlijkse 

contacten per persoon opvallend lager ligt. 

Frappant is dat opnieuw de lagere opgeleiden hier op een negatieve manier in het oog springen: 

lager opgeleiden poetsen minder vaak hun tanden en gaan minder vaak naar de tandarts dan 

hogeropgeleiden. Zeker preventieve gebitscontroles zijn bij de eersten geen standaard. Terwijl 

mensen uit de hoogste opleidingsgroep even vaak naar de tandarts gaan voor een preventief 

onderzoek als voor een tandvulling, laten de laagst opgeleiden slechts drie keer op vier hun tanden 

vullen en gaan ze slechts één keer op vier op controle. 

Deze socio-economische verschillen kunnen misschien deels verklaard worden door een verschil 

in attitude (een lager inschatten van het belang van een verzorgd gebit door de lagere socio- 

economische groepen), maar hebben ongetwijfeld ook te maken met financiële barrières. In 

vergelijking met andere vormen van zorgverlening, ligt het remgeld voor tandheelkundige zorgen 

(vooral voor bepaalde leeftijdscategorieën en voor bepaalde types behandelingen) vrij hoog. 

Financieel kwetsbare groepen maken misschien de keuze om enkel die aandoeningen aan te 

pakken die hen verhinderen te functioneren in het dagelijks leven en (zeker preventieve) tandzorg 

daarbij achterwege te laten. 


Een andere verontrustende vaststelling is dat één op drie jongeren tussen 0 en 14 jaar blijkbaar 

nog nooit bij de tandarts langsgegaan is (32%). Bezoekt een jongere in die leeftijdscategorie de 

tandarts, dan gaat het vooral om orthodontische behandelingen (40%) en in veel mindere mate 

(32%) om een preventieve controle. 

Nu kinderen onder de twaalf jaar vanaf 1 januari 2008 gratis tandzorgen genieten, is het 

afwachten of de volgende enquêteresultaten een inhaalbeweging zullen vertonen. 

3.3.4 Ziekenhuis 

Op basis van de Gezondheidsenquête 2004 wordt de gemiddelde Belg in zijn leven 13 keer voor 

een klassieke opname in het ziekenhuis opgenomen en 8 keer voor een daghospitalisatie. 

Vergeleken met de MKG-registratie, waarbij Minimale Klinische Gegevens van iedere patiënt 

opgetekend worden voor zowel de interne werking van het ziekenhuis als de beleidsmakers, is dit 

echter een onderschatting. Een verklaring voor die vertekening kan zijn dat de enquête uiteraard 

niet uitgevoerd wordt bij mensen die tussen ziekenhuisopname en bevraging overleden zijn. Of 

soms zijn ze gewoon te ziek om aan de enquête deel te nemen. 

Dat heeft dan niet alleen voor gevolg dat het totaal aantal ziekenhuisopnames in de 

Gezondheidsenquête onderschat wordt, maar ook dat het aantal ernstige ziekenhuisopnames te 

laag ingeschat wordt. En laat dat nu net vooral die opnames zijn die zwaar wegen op het budget. 

Onderzoek heeft aangetoond dat de gezondheidsuitgaven maximaal zijn in de maand die 

voorafgaat aan iemands overlijden. 

De Gezondheidsenquête wijst uit dat lager opgeleiden meer dan twee keer vaker opgenomen 

worden voor een klassieke ziekenhuisopname dan voor een daghospitalisatie. Bovendien blijven 

ze met gemiddeld 15 nachten langer opgenomen dan de gemiddelde Belg (9 nachten). Ter 

vergelijking: mensen met een diploma hoger onderwijs overnachten gemiddeld slechts 6 keer in 

het ziekenhuis. 

Een mogelijke reden kan zijn dat mensen met een kwetsbare sociale positie (hetzij om financiële 

redenen, hetzij om andere redenen) misschien te lang wachten met zoeken naar hulp voor hun 

gezondheidsproblemen, waardoor die alleen maar verergeren en een (langere) ziekenhuisopname 

onafwendbaar wordt. Bovendien vereisen goedkopere hospitalisatiepolisformules vaak een 

overnachting in het ziekenhuis vooraleer terugbetaling mogelijk is. 


3.3.5 Preventieve gezondheidszorgen buiten de tandarts 

Als gezondheidszorg een basisrecht voor alle Belgen is, dan moeten behalve curatieve 

gezondheidszorgen ook preventieve gezondheidszorgen haalbaar zijn voor iedereen. 

Jammer genoeg is preventieve gezondheidszorg echter nog veel te weinig een zaak van mensen in 

armoede. Een belangrijke reden is dat daar gewoon geen geld voor is. Preventieve 

gezondheidszorgen toepassen is beslist deels een zaak van levensstijl en ingesteldheid, maar heeft 

ook voor een groot deel te maken met financiële mogelijkheden. (Recht op bescherming van de 

gezondheid, In: In dialoog, Tweejaarlijks Verslag, Steunpunt tot bestrijding van armoede, 

bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, december 2003) Gezinnen met lage inkomens moeten 

dikwijls afwegingen maken tussen gezondheidsuitgaven en andere noodzakelijke bestedingen. 

(Dhr. Johan Van den Broeck van vzw De Keeting en Dhr. Jean Peeters van Front Commun des 

Sans Domicile Fixe) Een consultatie betalen om enkel na te gaan of alles in orde is of om advies te 

vragen, valt volledig buiten een budget dat zelfs niet volstaat voor gezondheidszorgen bij ziekte. 

(Recht op bescherming van de gezondheid, In: In dialoog, Tweejaarlijks Verslag, Steunpunt tot 

bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, december 2003) In dat geval 

krijgen preventieve gezondheidszorgen dan ook laagste prioriteit. 

Bovendien verschilt volgens Lagasse e.a. de gezondheidscultuur duidelijk volgens de socio- 

economische positie. De waarde die mensen hechten aan hun gezondheid heeft invloed op de 

prioriteiten die ze stellen voor hun gezondheid. (Lagasse e.a., 1990, vermeld door Levecque, K. en 

De Boyser, K. in Arm en ziek, rijk en gezond?, Overheidsantwoorden in de voorbije vijftien jaar, 

in: Armoede en Sociale uitsluiting, Jaarboek 2006, Acco, 2006) 

Preventiecampagnes halen daarom dikwijls weinig uit. Zelfs preventiecampagnes die niet meteen 

medische zorgen impliceren: ook bijvoorbeeld een levensstijl waarin vijf maal per dag groenten 

en fruit op de tafel komen en waarin regelmatig gesport wordt, behoort dikwijls niet tot de 

financiële mogelijkheden en prioriteiten van een gezin in armoede. (Recht op bescherming van de 

gezondheid, In: In dialoog, Tweejaarlijks Verslag, Steunpunt tot bestrijding van armoede, 

bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, december 2003) 


Enkele vaststellingen: 

- Laaggeschoolde vrouwen laten maar zelden een baarmoederhalsuitstrijkje nemen om vroegtijdig 

baarmoedehalskanker op te sporen: 55,7% van de vrouwen met een lage opleiding hadden dit in de 

voorbije drie jaar niet laten doen tegenover 28,1% in de hoge opleidingsgroep. Bijna 63% van de 

vrouwen uit de laagste inkomenscategorie had geen uitstrijkje laten uitvoeren tegenover 27,4% uit de 

hoogste inkomenscategorie. 

- Ook op het vlak van borstkankerscreening vallen grote verschillen op: 40,5% van de laagopgeleide 

vrouwen tussen de 50 en 69 jaar had de laatste twee jaar geen mammografie laten uitvoeren versus 

22,5% van de hoogopgeleide vrouwen. 

- Hoger opgeleiden hebben vaker een vaccinatiekaart en zijn frequenter ingeënt tegen hepatitis B. 

- Adolescenten uit lagere sociale middens zijn minder vaak gevaccineerd. Zowat één op de vier 

veertien- tot achttienjarigen uit lage sociale groepen is niet correct gevaccineerd tegen tetanus en meer 

dan één op de drie krijgt de vierde dosis van het poliovaccin niet. Het enige vaccin waarvoor geen 

sociaal verschil bestaat, is dat tegen rubella bij jonge meisjes. Dat vaccin wordt dan ook toegediend 

door de schoolarts. De kans dat kinderen uit lage sociale groepen niet gevaccineerd zijn tegen een 

bepaalde aandoening is 1,5 tot vier keer groter dan bij kinderen uit de hogere sociale groepen. 

- Het probleem van zwaarlijvigheid ten gevolge van verkeerde voedingsgewoonten neemt sterk toe 

naarmate het opleidingsniveau daalt. 

- Het percentage personen dat een risico loopt ten gevolge van een tekort aan lichaamsbeweging ligt 

doorgaans hoger bij lager opgeleiden. 

- Rookstopprogramma‟s hebben een hogere slaagkans bij hoger opgeleiden. 

- Bij lager opgeleiden wordt relatief vaker een te hoge bloeddruk vastgesteld. 


Nochtans is voorkomen beter dan genezen. Volgens het World Cancer Report van 2003 zou de 

freqentie van kanker bijvoorbeeld nog met 50% kunnen toenemen wegens de vergrijzing van de 

bevolking, nicotinevergiftiging en leefpatronen die schadelijk zijn voor de gezondheid. In 2020 

zouden zich dan 15 miljoen nieuwe kankergevallen voordoen. 

De Vlaamse Liga Tegen Kanker hamert erop dat de overlevingskansen van een patiënt afhangen 

van zowel het type kanker als het ziektestadium bij diagnose. Borstkanker is daar een mooi 

voorbeeld van: de vijfjaarsoverleving bij borstkanker bedraagt 82%. Als borstkanker in stadium I 

of II ontdekt wordt, heeft de kankerpatiënt 80% kans om te overleven. Wordt ze eerder ontdekt, 

liggen de overlevingskansen zelfs boven 90%. Dit illustreert nog eens het uitermate belang van 

vroegtijdige opsporing. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld ook voor maligne melanomen. (Vlaamse 

Liga Tegen Kanker) 

Meest voorkomende kankers in Vlaanderen 2000-2001: 

Bij mannen: 

Bij vrouwen: 

1. prostaat (28,4%) 

2. long (16,9%) 

3. colon/rectum (12,7%) 

4. hoofd en hals (5,4%) 

5. blaas (5,3%) 

1. borst (35,3%) 

2. colon/rectum (13,5%) 

3. baarmoederlichaam (5,3%) 

4. eierstok (4,2%) 

5. long (4,2%) 

Bron: Stichting Kankerregister, 2001 


Op dezelfde manier toont een deskundigenrapport van de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) 

aan dat er een verband bestaat tussen voeding en chronische ziekten als hart- en vaatziekten, 

kanker, diabetes en obesitas. In 2001 waren deze ziekten verantwoordelijk voor 46% van de 

sterftes op wereldvlak. Finland en Japan, die maatregelen namen om voedingsgewoonten en 

gedragingen van hun bevolking positief om te buigen, tellen daardoor duidelijk minder chronisch 

zieken en worden daarom door de WGO aangehaald als voorbeeldlanden. 

Percentage vrouwen (15 jaar en ouder) dat in de afgelopen drie jaar geen baarmoederhals- 

uitstrijkje liet uitvoeren naar opleidingsniveau en inkomensniveau, België en gewesten, 2004 

België 

totaal* 41,4 


Brusselse 


Gewest 


Laag 55,7 57,6 62,1 50 

midden 39,3 40,8 39,9 37,3 

Hoog 28,1 23 30,6 30 


eerste quintiel 62,9 61,7 67,1 63,4 




vijfde quintiel 27,4 20,2 32,2 26 


Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, 2006 en Gezondheidsenquête 2004 - WIV zoals opgenomen in 

NAPincl 2006-2008: Indicatoren. 


Percentage van vrouwen (van 50 tot en met 69 jaar oud) dat aangeeft geen mammografie te hebben 

laten uitvoeren in de afgelopen 2 jaar naar opleidingsniveau, België, 2004 

geen of lager 

onderwijs 

lager 

middelbaar 

hoger 

middelbaar 

hoger 

onderwijs 

totaal 

2004 40,5 29,5 28,8 22,5 29,0 


Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, 2006. 

3.3.6 Uit- of afstel van gezondheidszorgen 

Heel recent trokken privéverzekeraar DVK en Roularta de straat op om mensen te bevragen over 

hun mogelijkheden om medische zorgen te bekostigen. De enquête werd uitgevoerd bij 7.674 

Belgen en bekendgemaakt in het tijdschrift Trends. Volgens de enquêteurs beweerde één op tien 

bevraagde Belgen in het voorbije jaar noodzakelijke medische zorgen uitgesteld te hebben omdat 

ze ze financieel niet aankonden. Ruim driekwart van de Belgen maakt zich zorgen over de 

betaalbaarheid van hun gezondheidszorgen. (DVK en Roularta, november 2007) 

Die harde realiteit is niet nieuw. De ontluisterende cijfers van de privémarkt kwamen reeds in 

2004 tot uiting in de Nationale Gezondheidsenquête. In België mag nagenoeg iedereen over een 

gezondheidszorgverzekering beschikken (dekkingsgraad van meer dan 99%) en worden 

inspanningen geleverd om een betere terugbetaling van geneeskundige zorgen te regelen voor 

kwetsbare groepen. Toch leefde in 2004 ongeveer 10% van de bevolking in een huishouden 

waarin minstens één gezinslid in de loop van het jaar gezondheidszorgen om financiële redenen 

moest uitstellen of schrappen. 

Daarbij doen zich grote verschillen voor naargelang opleidingsniveau en inkomen. Van de mensen 

zonder of met enkel een diploma lager onderwijs moet 16,5% medische zorgen uit- of afstellen, 

tegenover slechts 6,8% van de mensen met een hogereschooldiploma. Terwijl 19% van de 


huishoudens met een beperkt inkomen (equivalent maandelijks inkomen lager dan 750 euro) 

aangeeft medische consumptie uit te stellen, daalt dit percentage tot 2% bij diegenen met het 

hoogste equivalent inkomen (equivalent inkomen hoger dan 2.500 euro). Bijzonder problematisch 

is de situatie van eenoudergezinnen, waarvan meer dan 28% aangeeft in het afgelopen jaar 

gezondheidszorgen te hebben uit- of afgesteld. (Gezondheidsenquête door middel van interview 

2004, Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, 2006) 

In haar jongste armoederapport bevestigt de onderzoeksgroep „Armoede en Sociale Uitsluiting en 

de Stad‟ van de Universiteit Antwerpen nog eens het beeld uit de Gezondheidsenquête: steeds 

meer Belgen stellen een bezoek aan de dokter uit omdat ze de consultatie niet meer kunnen 

betalen. Vooral armen vallen meer en meer uit de boot en de kloof tussen arm en rijk wordt steeds 

breder. Zes op tien armen (inkomen onder 850 euro voor een alleenstaande, minder dan 1.233 

euro voor een koppel) konden in 2006 de kosten voor gezondheidszorgen niet meer in hun 

huishoudbudget inpassen. Twee op tien armen stelden daarom medische zorgen uit. (Oases, 

Universiteit Antwerpen, 2007) Het Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en 

sociale uitsluiting wijst erop dat dergelijke cijfers in werkelijkheid zelfs nog hoger liggen, 

aangezien mensen in armoede maar moeilijk bereikt worden in het kader van een algemene 

bevolkingsenquête. (Recht op bescherming van de gezondheid, 10 jaar na het Algemeen Verslag 

over de Armoede, Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale 

uitsluiting, april 2005) 

Dit uitstel van zorgen is niet verwonderlijk, zeggen de onderzoekers aan de Universiteit 

Antwerpen, want de voorbije jaren zijn de kosten voor medische zorgen fel gestegen door hogere 

remgelden en extra aangerekende supplementen. Voor de laagste inkomensgroepen is dat 

dodelijk, terwijl net die groep het meest nood heeft aan een betaalbare gezondheidszorg omdat zij 

het meest te kampen hebben met chronische aandoeningen, handicaps en depressie. (Oases, 

Universiteit Antwerpen, 2007) 


Percentage mensen dat leeft in huishoudens waar de referentiepersoon en/of enig ander lid van het 

huishouden in het voorbije jaar gezondheidszorgen heeft moeten uit- of afstellen om financiële 

redenen, volgens geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, equivalent inkomen, huishoudtype en 

urbanisatiegraad, België en gewesten, 2004 

België Vlaamse Gewest 

Brusselse 


Gewest 

Totaal 10,1 5,3 17,5 15,6 

Geslacht 

Man 8,8 4,6 17,4 14,3 

Vrouw 14,1 8,1 17,8 19,3 

Leeftijdsgroep 

15-24 jaar 8,5 3,0 18,3 3,7 

25-34 jaar 11,3 5,7 13,8 18,6 

35-44 jaar 13,1 7,7 21,4 20,6 

45-54 jaar 10,5 4,1 23,5 16,2 

55-64 jaar 9,3 4,4 19,2 14,6 

65-74 jaar 7,4 4,4 12,0 11,5 

75 jaar en + 3,9 1,9 9,2 5,6 

Opleidingsniveau 

Lager of geen diploma 16,5 12,8 28,6 19,4 

Lager middelbaar 10,8 6,1 20,5 14,9 

Hoger middelbaar 9,7 4,5 19,5 16,3 

Waalse 

Gewest 

Hoger onderwijs 6,8 2,4 11,4 12,8 


equivalent inkomen 

2.500 € 2,5 0,6 8,7 4,9 

Huishoudtype 

Alleenstaande 11,0 6,1 15,6 15,0 

Eenoudergezin 28,6 26,0 30,0 30,8 

Koppel zonder kinderen 6,0 3,3 12,6 10,3 

Koppel met kinderen 10,7 5,2 22,7 18,8 

Ander huishouden 7,6 0,5 16,5 12,8 

Urbanisatiegraad 

Stedelijk gebied 13,8 8,1 - 17,8 

Halfstedelijk gebied 9,1 4,2 - 20,2 

Landelijk gebied 6,8 4,6 - 9,6 




“Spijts de aanzienlijke vooruitgang en de hervormingen die tijdens de voorbije 10 jaar werden ingevoerd, 

wordt de gezondheidszorg steeds duurder. Het aandeel van wat de patiënt zelf betaalt, bedraagt nu tussen 

de 20 à 25%. 

De prijzen van de geneesmiddelen zijn erg toegenomen. Een aantal medische kosten worden niet of slecht 

terugbetaald zoals brillen, bepaalde geneesmiddelen zoals de gangbare pijnstillers, prothesen, 

tandverzorging,... 

En bovenop de kosten voor de zorgen is er natuurlijk de impact van de te lage inkomens op de 

gezondheid, de plotselinge stijging van de huurprijzen, … kortom: een steeds groter wordende verarming 

van de samenleving. 

In de inkomens waarmee de mensen net kunnen overleven is er geen marge meer voor de 

gezondheidszorg. Steeds vaker kunnen de facturen van een ziekenhuisopname niet worden betaald. 

Tussen 1998 en 2003 is het patiëntenaandeel in de kost voor ziekenhuisopname met meer dan 30% 

gestegen, terwijl iedereen weet dat mensen die in armoede leven vaak in het ziekenhuis worden 

opgenomen. Verenigingen benadrukken het toenemende aantal loontrekkers, gepensioneerden en kleine 

zelfstandigen die problemen hebben om medische zorgen te betalen en die dan ook hulp zoeken. Heel wat 

mensen moeten om financiële redenen hun medische zorgen uitstellen of ervan afzien. Volgens de 

resultaten van de Gezondheidsenquête moest 10% van de gezinnen in 2001 hun uitgaven voor medische 

zorgen uitstellen. Voor de gezinnen die volgens het Steunpunt tot bestrijding van armoede, 

bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting onder de armoedegrens leven bedroeg dit percentage zelfs 28%. 

En in de werkelijkheid ligt dit cijfer nog hoger, want mensen die in armoede leven zijn moeilijk te 

bereiken in het kader van een enquête. 

Het gebeurt ook vaak dat die mensen spontaan een aantal geneesmiddelen weigeren wanneer zij het 

voorschrift aan de apotheker voorleggen, met het risico dat zij een aantal onontbeerlijke zorgen moeten 

missen. Kwaliteit van gezondheidszorg heeft ook te maken met financiële mogelijkheden van de patiënt. 

Zo kan iemand door meer te betalen sneller een afspraak voor een consultatie bekomen”. 

Bron: Recht op bescherming van de gezondheid, 10 jaar na het Algemeen Verslag over de Armoede, 

Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, april 2005 

Linda Wittevrongel, coördinator van het wijkgezondheidscentrum Botermarkt in Gent, wijst daarnaast op 

situaties waarin gezondheidszorgen door de zorgverleners zelf geweigerd of afgeremd worden. Expliciete 


weigeringen zijn gelukkig eerder zeldzaam, al bestaan er schrijnende voorbeelden inzake illegalen en 

mensen-zonder-papieren. Impliciete weigeringen gebeuren daarentegen vaak, door het inhouden van de 

SIS-kaart of identiteitskaart tot de patiënt betaald heeft, het aanleggen van een „zwarte lijst‟ van 

wanbetalers, het aanbrengen van een „embargo‟-label op het dossier van patiënten met aanhoudende 

betaalmoeilijkheden, publiekelijk vernederende opmerkingen maken over openstaande rekeningen of 

vragen van voorschotten voor de zorgen. (Wittevrongel, L., Recht op gezondheidszorg, thematekst voor het 

congres rond armoede 2004 van het Vlaams Netwerk van Verenigingen waar armen het woord nemen, 

2004) Ook ons onderzoek behandelde het probleem van de weigering van medische behandeling, en wel 

specifiek wat betreft de weigering omwille van schuldenproblemen (deel 4.3.2). Hierbij kwamen gevallen 

van zowel expliciete als impliciete weigering (doorverwijzing, voorschotten,..) aan het licht. 

3.4 Medische kosten in de statistieken 

3.4.1 Aandeel gezondheidszorgkosten binnen huishoudbudget 

Uitgaven voor gezondheidszorgen vormen een vaste post in een huishoudbudget. Hoe zwaar 

medische kosten gemiddeld wegen op dat huishoudbudget, wordt in kaart gebracht door de 

Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie van de FOD Economie, Middenstand, 

KMO en Energie, die voor België de EU-SILC-gegevens verzamelt. EU-SILC (European Union – 

Statistics on Incomes and Living Conditions) is een jaarlijkse enquête over inkomens en 

levensomstandigheden van de huishoudens over de landgrenzen heen binnen Europa. 

Het huishoudbudgetonderzoek legt het bestedingspatroon van de Belgische huishoudens bloot. 

Elke maand tekenen ongeveer 300 huishoudens hun inkomsten en uitgaven op. Het aantal 

huishoudens dat in de loop van 2005 is opgevolgd, bedraagt 3.550. De gegevens die deze 

huishoudens verstrekken, worden geëxtrapoleerd naar de 4,4 miljoen huishoudens in ons land. 

Het huishoudbudget verschaft per inkomstendeciel gedetailleerde uitgaven voor voeding, dranken, 

genotsmiddelen, kleding en schoeisel, wonen, vervoer en communicatie, cultuur, ontspanning, 

onderwijs, lichaamsverzorging, reizen, horecabezoeken, financiële diensten en verzekeringen en 

gezondheidskosten. 

Die opsplitsing in decielen is interessant omdat het mogelijk maakt scores te plaatsen tegenover 

een normgroep. Deciel 1 telt dan de 10% laagste scores, terwijl in het tiende deciel de 10% 


hoogste scores zitten. De decielscore is, ook bij leken, een tamelijk bekend begrip en geniet 

daarom grote populariteit. In ons onderzoek naar medische kosten binnen een huishoudbudget 

kunnen we zo de laagste inkomensgroepen vergelijken met de hoogste. 

Uit het huishoudbudgetonderzoek blijkt dat gezinnen in België gemiddeld 4,7% van het 

huishoudbudget besteden aan gezondheidzorgen.Tussen de hoogste en laagste inkomensgroepen 

ligt een groot verschil: terwijl de vier hoogste inkomensdecielen slechts een kleine 4% van hun 

inkomen spenderen aan hun gezondheid, loopt dat bij de zes laagste inkomensdecielen op tot 5,1 

tot zelfs 6,7%. Daarbij komt dat de lagere inkomenscategorieën gezondheidszorgen (en vooral 

gespecialiseerde) regelmatig uit- of afstellen. Voor iemand uit een lager inkomensdeciel die met 

dezelfde frequentie gezondheidszorgen zou genieten als de respondenten uit de hogere 

inkomensdecielen, zouden de gezondheidszorgkosten dus eigenlijk veel hoger oplopen. 

(Huishoudbudgetonderzoek 2005, FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische 

Informatie, 2007) 

Procentueel aandeel van gezondheidszorguitgaven in het huishoudbudget per 

inkomensdeciel in België, 2005 

België Deciel 

1 

Deciel 

2 

Deciel 

3 

GEZONDHEID 4,69% 5,16% 6,69% 5,11% 5,90% 5,66% 5,29% 4,17% 4,03% 3,86% 3,75% 

FARMACEUTISCHE 

PRODUCTEN 

Geneesmiddelen 

Andere 

THERAPEUTISCHE 

APPARATEN 

MEDISCHE EN 

PARAMEDISCHE 

SECTOR 

Erelonen artsen 

Controles, analyses, 

en paramedische 

erelonen 

ZIEKENHUIZEN EN 

SOORTGELIJKE 

1,45% 

1,00% 

O,46% 

1,72% 

1,22% 

0,50% 

2,32% 

1,46% 

0,85% 

1,84% 

1,32% 

0,51% 


Deciel 

4 

1,65% 

1,25% 

0,40% 

Deciel 

5 

1,66% 

1,16% 

0,50% 

Deciel 

6 

1,51% 

0,94% 

0,59% 

Deciel 

7 

1,43% 

0,99% 

0,45% 

Deciel 

8 

1,32% 

0,96% 

0,36% 

Deciel 

9 

1,17% 

0,78% 

0,39% 

Deciel 

10 

1,04% 

0,70% 

0,34% 

0,45% 0,19% 0,93% 0,55% 0,90% 0,83% 0,37% 0,27% 0,24% 0,33% 0,33% 

2,26% 

1,68% 

0,58% 

2,54% 

1,95% 

0,58% 

2,15% 

1,72% 

0,43% 

2,34% 

1,87% 

0,47% 

2,72% 

2,00% 

0,72% 

2,44% 

1,71% 

0,73% 

2,54% 

1,79% 

0,75% 

2,11% 

1,45% 

0,67% 

2,13% 

1,73% 

0,40% 

2,07% 

1,59% 

0,49% 

2,09% 

1,49% 

0,61% 

0,52% 0,72% 1,30% 0,39% 0,64% 0,73% 0,87% 0,36% 0,35% 0,29% 0,29% 

Bron: Huishoudbudgetonderzoek 2005, FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische 

Informatie, 2007

Dezelfde onderzoeksvraag levert in de Gezondheidsenquête nog meer treffende resultaten op. In 

de Gezondheidsenquête werd gevraagd hoeveel het huishouden van de referentiepersoon tijdens 

de maand voorafgaand aan het interview uitgegeven had aan gezondheidsverstrekkers, 

geneesmiddelen en opnames in gezondheidsinstellingen. Het totaal vormt de variabele „totale 

(absolute) maandelijkse gezondheidszorgkost‟. Gemiddeld bedraagt die volgens de 

Gezondheidsenquête 115 euro per Belgisch huisgezin, of 6% van het beschikbaar inkomen. Let 

wel, het gaat om uitgaven zoals die op de tafel gelegd moeten worden, met andere woorden 

waarvan eventuele terugbetalingen niet afgetrokken zijn. 

Huishoudens waarvan de referentiepersoon geen of slechts een lagereschooldiploma heeft, geven 

(zeker relatief) veel meer uit aan gezondheidszorgen dan mensen met een hogereschooldiploma: 

147 euro (10% van het huishoudbudget) tegenover 108 euro (4% van het huishoudbudget). 

Die sociale gradiënt is nog nog veel meer uitgesproken wanneer we kijken naar het inkomen. In 

nominale termen is het onderscheid tussen lagere en hogere inkomens niet bijzonder hoog, 

procentueel is de kloof echter gigantisch: mensen uit de laagste inkomenscategorie geven 

gemiddeld 92 euro (14,4% van hun huishoudbudget) uit aan gezondheidszorgen, mensen met de 

hoogste inkomens 113 euro (slechts 3,5%). (Gezondheidsenquête door middel van Interview 2004, 

Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, 2006) 

Het is boeiend op te tekenen wat onderzoeker Karel Van den Bosch van het Centrum voor Sociaal 

Beleid aan de Antwerpse Universiteit UFSIA in 1996 voor een gezin nodig achtte om rond te 

komen. Van den Bosch ging na welk netto maandelijks inkomen minimaal noodzakelijk was, in 

casu voor drie types van gezinnen: een alleenstaande bejaarde, een éénoudergezin met twee 

kinderen en een echtpaar met twee kinderen. Zijn uitgangspunt luidde dat binnen de Sociale 

Zekerheid wel een minimuminkomenbescherming gepropageerd wordt, maar dat er niet (met de 

nodige wetenschappelijke onderbouwing) gevraagd wordt of deze inkomens wel volstaan om van 

te kunnen leven. Van den Bosch stelde daarom een „korf‟ met noodzakelijke goederen en diensten 

samen voor drie types van gezinnen en liet vervolgens experts de aard, de kwaliteit, de 

hoeveelheid en de prijs van de producten en diensten in de korf vastleggen. Een groot voordeel 

van die zogeheten „budgetmethode‟, is dat ze heel concreet weergeeft welke levensstandaard ze 

toelaat. 

Belangrijk voor ons is de gemiddelde uitgave die Van den Bosch voorzag voor 

gezondheidszorgen. Gezondheidszorgkosten zouden gemiddeld 2% van een modaal 

huishoudbudget beslaan. (Van den Bosch, K., Wat heeft een gezin nodig om rond te komen? 


Budgetnormen voor drie type-gezinnen, UA, oktober 1997) Een absoluut onrealistisch cijfer als 

we dat (vandaag) naast de gemiddelde uitgaven houden die in de Gezondheidsenquête en het 

Huishoudbudgetonderzoek opgetekend werden. 

Momenteel doet Bérénice Storms het onderzoek van Van den Bosch uit 1997 over, met een 

aangepaste strategie en met als finaal doel een computerprogramma te ontwikkelen waarmee 

OCMW‟s, op maat van iedere cliënt, de nodige financiële steun kunnen berekenen. Storms en 

haar onderzoeksteam willen een norm bepalen die de financiële middelen vastlegt die mensen 

nodig hebben om minimaal te kunnen participeren aan het maatschappelijk leven. In plaats van de 

klassieke basisnoden (die vaak te eenzijdig verwijzen naar materiële behoeften), moeten de 

budgetnormen van Storms bredere „menselijke behoeften‟ (ook imateriële behoeften, zoals de 

behoefte aan betekenis, identiteit of sociale verbondenheid) lenigen. (Butter, M., 1997) Arm zijn 

dan die gezinnen wier middelen ontoereikend zijn om zich de minimaal aanvaardbare 

leefpatronen van hun land aan te nemen. (Eindrapport betreffende het programma van 

modelprojecten en studies ter bestrijding van de armoede, Commissie van de Europese 

Gemeenschappen, 1982) Storms schaarde zich achter de theorie van de Engelse onderzoekers Len 

Doyle en Ian Gough, die stellen dat twee universele behoeften vervuld moeten zijn vooraleer 

mensen minimaal kunnen participeren aan de maatschappij, met name gezondheid en autonomie. 

Doyle en Gough baseren zich hiervoor op Kant, die zegt dat individuen pas kunnen functioneren 

in een maatschappij als ze fysiek en mentaal in staat zijn om te handelen en verantwoordelijkheid 

voor hun keuzes op te nemen. (Doyle, L. en Gough, I., A theory of human need, 1991) 

In Storms‟ korf zitten dus enigszins andere producten en diensten dan in de korf van Van den 

Bosch. Voor de producten en diensten moeten nog minimumbudgetten vastgelegd en afgetoetst 

worden door experten, die in 2008 kenbaar gemaakt zullen worden. 

Voor organisaties die de leefsituatie van huisgezinnen moeten evalueren, is een instrument als dat 

van Storms een must. OCMW‟s bijvoorbeeld, die beslissingen moeten nemen over eventuele extra 

steun aan hun cliënten. Of arbeidsrechtbanken, die uitspraken moeten doen over de beslissingen 

van de OCMW‟s en die zich vandaag de dag enkel kunnen beroepen op normensystemen die 

verouderd zijn of waarvan niet aangetoond is dat ze volstaan om deel te kunnen nemen aan de 

maatschappij. En last but not least, voor de collectieve schuldenregeling, waarin eveneens een 

menswaardig bestaan voor de schuldenaar en zijn gezin moet vooropstaan. (Storms, B., Wat 

hebben we nodig om rond te komen? Minimumbudgetten en financiële hulpverlening, OCMW- 


visies, 2007; zie ook deel 1.3.3 van dit rapport) In de collectieve schuldenregeling neemt de 

schuldbemiddelaar de medische kosten op in het bedrag van het leefgeld dat aan de schuldenaar 

ter beschikking wordt gesteld of komt hij voor deze uitgaven afzonderlijk tussen. Hoe dan ook 

zullen de medische uitgaven mede afhankelijk zijn van de beslissingen van de schuldbemiddelaar 

in het specifieke schuldhulpdossier. In onze bevraging van de schuldhulpverleners peilden we 

dan ook naar het beleid dat zij terzake voeren (deel 4.3.4). 

3.4.2 Concreet: wat kost ziek zijn (aan de patiënt)? 

Ziek zijn is duur. Als we alleen de kosten bekijken die een gewone griep met zich meebrengt (aan 

doktersconsultatie, geneesmiddelen, kinderopvang,…), durven we nauwelijks stil te staan bij de 

financiële gevolgen van een slepende ziekte, een chirurgische ingreep of een verblijf in het 

ziekenhuis. 

Het grootste deel van de gezondheidszorguitgaven van de gebruikers wordt gedragen door de 

wettelijke ziekteverzekering. Toch dekt ze niet alle belangrijke kosten. Heel wat erkende 

behandelingstechnieken, medisch materiaal, implantaten of geneesmiddelen worden bijvoorbeeld 

niet terugbetaald. De patiënt betaalt alles bij elkaar iets meer dan 20% van alle gezondheidszorgen 

zelf. 


De ziekteverzekering heeft betrekking op preventieve en curatieve verzorging die nodig is om de 

gezondheid te bewaren en te herstellen. De wet bevat 23 categorieën van geneeskundige verstrekkingen 

die terugbetaalbaar zijn. Het gaat onder meer om gewone medische verzorging (tandheelkunde, 

raadplegingen, huisbezoeken, enz.), bevallingen, geneesmiddelen, ziekenhuisopname en revalidatiezorg. 

Al de terugbetaalbare (hetzij geheel of gedeeltelijk) geneeskundige verstrekkingen zijn opgenomen in de 

nomenclatuur van de geneeskundige verstrekkingen. Dat is een lijst die niet alleen de relatieve waarde van 

de verstrekkingen bevat, maar ook specifieke toepassingsregels, bekwaamheidsvereisten van de 

zorgverleners, enzovoort. En gelijksoortige lijst bestaat ook voor de farmaceutische specialiteiten die 

kunnen worden terugbetaald. 

Zelfstandigen zijn net als werknemers en ambtenaren gerechtigd op geneeskundige verzorging, maar dan 

wel beperkt tot de grote risico's. Dat zijn met name de geneeskundige en verloskundige zorgen bij de 

bevalling, de opname in een ziekenhuis ter observatie en behandeling, de tijdens een verblijf in een 

ziekenhuis afgeleverde geneesmiddelen, palliatieve zorgen, enz. Een zelfstandige die zich wil beschermen 

tegen kleine risico's (raadpleging en bezoek van een algemeen geneesheer of specialist, raadpleging 

tandheelkundige, enz.) kan een specifieke verzekering aangaan bij een ziekenfonds, "vrije verzekering" 

genaamd. Deze verzekering vereist de betaling van specifieke bijdragen. 

Bron: www.socialsecurity.fgov.be 


De L.I.M. (Laboratoire d‟Informatique Médicale) en het audit- en adviesbureau Deloitte zetten in 

1998 reeds de kosten voor geneeskundige verzorging op een rij en bepaalden het aandeel dat 

overheid, patiënt en verzekering daarin moesten bijdragen. Zij kwamen tot de volgende resultaten: 

Kost gezondheidszorg: wie betaalt? 

Totaal gezondheidsuitgaven 1998 24.951 miljoen euro 

Overheidsverzekering voor geneeskundige verzorging (ZIV) 15.567,5 miljoen euro 

Aanvullende verzekering van het type ziekenfonds (kleine risico‟s, toeslagen, 

ziekte, ziekenhuisverpleging, vervoer) 

Aanvullende privé-verzekering (uitgaven van de particuliere 

verzekeringsmaatschappijen) 

487,2 miljoen euro 


Patiënt (remgelden, supplementen) 3.542,9 miljoen euro 

Federale, regionale en plaatselijke overheden (aandeel Volksgezondheid in de 

ziekenhuizen, dekking van het deficit van de ziekenhuizen door de 

plaatselijke overheden, preventie) 

Farmaceutische industrie (financiering van de klinische proeven, 

preventiecampagne, opsporing,…) 

4.623,6 miljoen euro 


Werkgever (bijdragen aan de arbeidsgeneeskunde) 100,0 miljoen euro 

Bron: L.I.M. en Deloitte, 1998 

Volgens de L.I.M. en Deloitte viel 14,4% van de totale gezondheidskosten in 1998 op de 

schouders van de patiënten. Tellen we de bijdragen van de patiënten in terugbetaalde 

behandelingen en geneesmiddelen (1,26 miljard euro) en de bijdragen voor de niet-terugbetaalde 

behandelingen en geneesmiddelen (3,29 miljard betaald door de verzekeringen, patiënten en 

fondsen voor particuliere verzekering) samen, dan loopt dat aandeel op tot 18% van de totale 

gezondheidskosten. 

De BVVO (Beroepsvereniging der Verzekeringsondernemingen) maakte op hetzelfde moment 

een gelijkaardige berekening. Anders dan de L.I.M. en Deloitte hield zij daarbij enkel rekening 


met de uitgaven voor ziekteverzekering in de strikte zin van het woord, goed voor 19,1 miljard 

euro. Uitgaven met betrekking tot mensen met een handicap, bejaarden en uitkeringen bij 

langdurige arbeidsongeschiktheid werden buiten beschouwing gelaten 

De conclusie luidde dat 78% van de uitgaven ten laste genomen worden door de overheid 

(ziekteverzekering, andere overheidstegemoetkomingen), 18% door de patiënt en 3% door de 

aanvullende verzekeringen van de particuliere verzekeraars en van de ziekenfondsen. (BVVO, 

1998) 

De meest recente cijfers komen van de Organisatie voor Economische Samenwerking en 

Ontwikkeling (OESO). Jaarlijks maakt de OESO een overzicht van de belangrijkste trends inzake 

gezondheidszorg en –uitgaven in haar lidstaten. Het rapport heeft als grote verdienste dat 

tendenzen blootgelegd worden. Nadeel is dat het vaak om louter budgettaire gegevens gaat, die 

niets zeggen over de kwaliteit van de zorg. 

De uitgaven voor gezondheidszorgen stijgen zeer snel, in alle OESO-landen. Gemiddeld ging in 

2005 in de OESO-landen 9% van het Bruto Binnenlands Product naar gezondheidszorg. Op 

vijfentwintig jaar tijd is dat bijna een verdubbeling. België bevestigt in het OESO-rapport zijn 

reputatie als land met hoge gezondheidsuitgaven: België spendeerde in 2005 10,3% van zijn BBP 

aan gezondheidszorg. 

Interessant is dat de OESO eveneens een opsplitsing maakt tussen wat de overheid betaalt en wat 

de patiënt zelf (of zijn private verzekering) op tafel legt. In alle OESO-landen, met uitzondering 

van de VS, Griekenland en Mexico, is het aandeel dat de overheid op zich neemt groter dan het 

aandeel dat gedragen wordt door de gezinnen. Gemiddeld bedraagt het aandeel van de publieke 

financiering 73%. Zo‟n 20% wordt rechtstreeks gefinancierd door de gezinnen en nog eens 6% 

door de private, aanvullende verzekeraars. 

België kenmerkt zich door een iets lagere dan gemiddelde overheidsfinanciering en een iets 

hogere dan gemiddelde financiering door de gezinnen: in ons land betalen de gezinnen 22% van 

hun gezondheidszorgen uit eigen middelen en 6% wordt bekostigd via aanvullende verzekeringen. 

(OESO, 2005) 


Bron: OESO, 2005 

Kosten voor hospitalisatie 

De gezondheidszorgkosten ten laste van een patiënt kunnen inderdaad soms heel hoog oplopen. 

Dit geldt in het bijzonder voor ziekenhuisopnames. De CM vermeldt dat leden voor bijvoorbeeld 

een ziekenhuisverblijf in 2005 gemiddeld 492 euro zelf moesten dragen. Dit is 47% meer dan in 

1998. (Avalosse, H., Cornelis, K., Crommelynck, A., Hannes, P., Verniest, R. en Mertens, R., 

Federaal gezondheidszorgbeleid: genuanceerd oordeel, Het paars beleid beoordeeld, ACW, 

2005) 

Zeker voor mensen die niet bijkomend verzekerd zijn, kan een onverwachte hospitalisatie een 

zware financiële dobber betekenen. Maar ook veelvuldige en/of langdurige behandelingen kunnen 

zeer zwaar op een gezinsbudget wegen, te meer omdat voor een deel van de ziekenhuisfactuur 

geen sociale correctiemechanismen tellen. (Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe 

kwetsbare groepen in de Belgische gezondheidszorg, Academia Press, 2004) 


Een bijzondere kwetsbare groep vormen hoogbejaarden. 79% van de mensen zou tijdens zijn 

laatste levensjaar gehospitaliseerd worden. 50% sterft in een ziekenhuis. 34% van de 

gezondheidskosten tijdens het laatste jaar zou dan ook bestaan uit ziekenhuiskosten. 

(Vanoverloop, J. en De Gauquier, K., De gezondheidszorgkosten tijdens het laatste levensjaar, 

Collectieve zorgregulering van het Nationaal Verbond van Socialistische Mutualiteiten, 2001) 

Ziekenhuiskosten omvatten niet alleen het remgeld voor geneeskundige verstrekkingen. 

Daarbovenop komen nog niet-terugbetaalbare kosten voor supplementen bij verblijf in een 

éénpersoonskamer of bij behandeling door een niet-geconventioneerde arts: in elk ziekenhuis 

moet een algemene regeling (conventie) bestaan over de rechtsverhoudingen tussen het ziekenhuis 

en zijn geneesheren. Geconventioneerde artsen mogen alleen ereloonsupplementen aanrekenen als 

de patiënt om persoonlijke redenen voor een eenpersoonskamer kiest. Niet-geconventioneerde 

artsen moeten met de conventie geen rekening houden. 

Essentieel is dat het niet de remgelden zijn die de factuur voor de ziekenhuispatiënt snel doen 

oplopen, Wel het aanrekenen van de veelheid aan supplementen: materiaalsupplementen (vooral 

impantaten), extra erelonen voor de dokters, kamerkosten, enzovoort. Komt daarbij dat 

(ereloon)supplementen meestal uitgedrukt worden in een percentage tegenover het 

conventietarief. Deze abstractie maakt de kost weinig transparant en moeilijk interpreteerbaar, 

zeker voor de patiënten. (De conventies binnen het ziekenhuis onder de scanner, Provinciaal 

Intermutualistisch College West-Vlaanderen, 2007) 


Kosten ten laste van de patiënt tijdens een ziekenhuisverblijf, opgesplitst in kostensoorten voor drie 

types van behandelingen 

Onderstaande grafieken geven de ziekenhuiskosten weer voor drie verschillende behandelingen: een 

keizersnede, het laten plaatsen van een bypass aan het hart, het behandelen van prostaatkanker met 

kristallen. 

Voor elk van deze behandelingen werd de factuur opgesplitst in drie kostensoorten, telkens met inbegrip 

van het remgeld: 

de verblijfskosten, met inbegrip van diverse kosten zoals bijvoorbeeld voor telefoon, frisdrank,…; 

de honoraria die supplementair worden aangerekend; 

de farmaceutische producten die tijdens het ziekenhuisverblijf geconsumeerd worden. 

Bron: Beroepsvereniging voor Verzekeringsondernemingen (BVVO) 


Dat de meerprijs voor supplementen overdreven hoog ligt, blijkt nog uit andere cijfers. In 2006 

wogen alle patiëntenfacturen samen 811 miljoen euro, waarvan 530 miljoen (65 procent) voor 

supplementen. (Christelijke Mutualiteiten, 2007) 

De Christelijke Mutualiteiten maakten aan de hand van de meer dan 700.000 ziekenhuisfacturen 

van al hun leden een prijsvergelijking van 124 algemene ziekenhuizen in het jaar 2006. Over 

kwaliteit zeggen die cijfers niets, maar ze leggen wel grote verschillen en trends bloot. 

Uit de prijsanalyse blijkt dat een patiënt in 2006 in een twee- of meerpersoonskamer na tien jaar 

prijsstijgingen eindelijk iets minder betaalde dan het jaar daarvóór. Een positieve evolutie volgens 

de CM, die aanhaalt dat ziekenhuisverblijven in twee- of meerpersoonskamers driekwart van de 

opnames uitmaken. De daling zou te danken zijn aan het actief ingrijpen van de overheid om 

ziekenhuisopnames betaalbaar te houden voor chronisch zieken, financieel kwetsbare patiënten en 

patiënten in het algemeen. Sinds 2007 worden ziekenhuizen bijvoorbeeld door de overheid 

beloond als ze geen ereloonsupplementen meer aanrekenen voor twee- of meerpersoonskamers. 

Voor 110 van de 124 door de Christelijke Mutualiteiten onderzochte ziekenhuizen werpt dit 

vruchten af. Voor een éénpersoonskamer is de factuur dan weer wél fors gestegen. De patiënt 

betaalde daar gemiddeld 1.313 euro voor, dit is 45 euro (4%) meer dan in 2005. In 

éénpersoonskamers swingden de kosten voor supplementen en honoraria de pan uit: de 

supplementen kosten er minstens 8% zoveel als in en twee-of meerpersoonskamer en de erelonen 

maken er bijna de helft van de factuur uit. Alles bij elkaar maken al deze extra‟s 83% van de 

factuur op een éénpersoonskamer uit. (Christelijke Mutualiteiten, 2007) 

Let wel, de Christelijke Mutualiteiten werken met gemiddelden. De supplementen voor erelonen 

in de heelkunde en de kraamafdeling liggen veel hoger dan in bijvoorbeeld de pediatrie en de 

geriatrie. 

Nog groter zijn de verschillen tussen de ziekenhuizen onderling. Daarbij valt op dat de toptien van 

de hoge erelonen voor privékamers een louter Brusselse en Waalse aangelegenheid is, terwijl 

hoge prijzen voor meerpersoonskamers veeleer voorkomen in Vlaanderen. (Christelijke 

Mutualiteiten, 2007) Dirk Van Duppen, huisdokter bij Geneeskunde Voor Het Volk in Deurne, 

wijst dan weer op het verschil tussen privé- en openbare ziekenhuizen. Aan de hand van de 

rekenrobot van de Christelijke Mutualiteiten berekende hij dat de gemiddelde uitgaven voor een 

hospitalisatie van zijn patiënten sterk uiteenliggen wanneer ze zich in het privé-ziekenhuis O.L.V. 

Middelares (gemiddeld 907 euro), dan wel in het openbaar Sint-Erasmusziekenhuis in Deurne 


(442 euro) laten opereren. Het betreft hier de gemiddelde uitgaven die CM-leden uit eigen zak 

moeten betalen voor een verblijf op een kamer voor twee personen wegens een heelkundige 

ingreep. (Dirk Van Duppen, Sicko ook bij ons?, In: De Gids 2007, ACW, 2007) 

Gezien de kostprijs van een ziekenhuisopname is het niet verwonderlijk dat aanvullende 

hospitalisatieverzekeringen een toenemend succes kennen. In 2004 waren bijna 4,6 miljoen 

Belgen verzekerd bij een private verzekeringsmaatschappij (waarvan drievierden via een 

collectieve overeenkomst afgesloten door de werkgever). Dit is 34% meer dan in 1998. (Avalosse, 

H., Cornelis, K., Crommelynck, A., Hannes, P., Verniest, R. en Mertens, R., Federaal 

gezondheidszorgbeleid: genuanceerd oordeel, Het paars beleid beoordeeld, ACW, 2005) 

Het zijn overigens precies de problemen van veel gezinnen om hun gezondheidszorgkosten te 

dragen, die geleid hebben tot de oprichting van sociale diensten in de ziekenhuizen. 

Naast de louter medische kosten, zijn bovendien de niet-medische kosten niet te negeren, die – los 

van de praktische beslommeringen - bij een ziekenhuisopname komen kijken, zoals kosten voor 

kinderopvang, familiehulp, ziekenvervoer, enzovoort. 

Kosten voor ambulante zorgen 

Ambulante consulaties bij huisartsen, specialisten en kinesisten worden terugbetaald. De patiënt 

hoeft voor deze verstrekkingen enkel het remgeld zelf te betalen. Mensen met recht op de 

verhoogde tegemoetkoming moeten zelfs nog minder bijdragen. Bovendien tellen deze 

terugbetaalde ambulante verstrekkingen mee in de maximumfactuur. 

Voor wie er weinig gebruik van moet maken, bestaan dus voor ambulante medische zorgen 

nauwelijks financiële drempels. 

Dat ligt anders bij patiënten die intensief gebruik maken van deze verstrekkingen. Een studie van 

de Christelijke Mutualiteiten bij chronische pijnpatiënten is illustratief: 25% van de chronische 

pijnpatiënten consulteert maandelijks een arts, 10% doet dit zelfs wekelijks. (Du Bois, M., et al., 

Leven met chronische pijn, Een verkennend onderzoek van de CM, In: CM-informatie, 

Christelijke Mutualiteiten, 2001) 


Op die manier lopen de remgelden uiteraard hoog op. Chronisch zieken betalen per jaar 

gemiddeld 3.000 euro aan medische kosten uit eigen zak. Dat blijkt uit onderzoek van 

Ziekenzorg-CM onder de chronisch zieken die in 2005 een zorgforfait ontvingen. Eén op de tien 

moet zelfs meer dan 5.000 euro neertellen. In die kosten zitten gemiddeld 600 euro remgeld, 700 

euro supplementen en 1.700 euro aan medische kosten buiten de ziekteverzekering. (Christelijke 

Mutualiteiten, november 2006) 

Christophe Vanroelen, Tom Smeets en Fred Louckx leerden uit verschillende studies en reacties 

van deskundigen dat het veelvuldig beroep moeten doen op de huisarts het kleinste probleem 

vormt. De meeste huisartsen zouden in dat geval wel een „draaglijke regeling‟ treffen met hun 

patiënten. (Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe kwetsbare groepen in de Belgische 

gezondheidszorg, Academia Press, 2004) 

Dat wordt bevestigd door de Vereniging voor Vlaamse Huisartsen. Die geeft aan dat in 

Vlaanderen minstens 10% van de patiënten moeite heeft om zijn rekening te betalen. In sociaal 

achtergestelde buurten kan dat gemakkelijk oplopen tot een kwart van het patiëntenbestand. 

(Vereniging voor Vlaamse Huisartsen, 2007) De Belgische Vereniging van Artsensyndicaten 

(BVAS) ziet een verklaring voor dat fenomeen in het groter aantal eenoudergezinnen en singles. 

Wie er alleen voor staat en om de een of andere reden plots op een minimaal inkomen moet 

terugvallen of geconfronteerd wordt met veel en/of hoge kosten, kan het erg moeilijk hebben om 

de touwtjes aan elkaar te knopen. (BVAS) Dikwijls stellen deze mensen een doktersbezoek uit tot 

ze verschillende klachten bij elkaar gespaard hebben. Vandaar dat sommige huisartsen bij 

kwestbare patiënten overstappen op het systeem van de derdebetaler, waarin de patiënt bij de 

dokter nog enkel het remgeld betaalt en de rest bijgepast wordt door het ziekenfonds. Zelfs in dat 

systeem kunnen volgens de Vereniging voor Vlaamse Huisartsen sommige mensen een 

huisartsconsultatie nog niet betalen. (Vereniging voor Vlaamse Huisartsen, 2007) 

Een nog groter struikelblok vormen intensieve kine en psychiatrische consultaties. Daarbij worden 

vooral psychiatrische patiënten als de belangrijkste probleemgroep beschouwd. Zeker na een 

periode van residentiële opvang in een instelling maken deze mensen vaak intensief gebruik van 

ambulante zorgen. Daarbovenop komt dat niet alle consultaties bij een psychische hulpverlener in 

aanmerking komen voor terugbetaling. (Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe 

kwetsbare groepen in de Belgische gezondheidszorg, Academia Press, 2004) Ook neurologische 

patiënten, hoogbejaarden en mensen die revalideren van een beroerte maken risicocategorieën uit 


met hoge eigen kosten voor ambulante zorgen. (Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe 


Kosten voor geneesmiddelen 

De ziekteverzekering maakt een onderscheid tussen noodzakelijke geneesmiddelen (categorieën A 

en B), die volledig of grotendeels terugbetaald worden, en geneesmiddelen waarvan het nut niet 

volledig aangetoond is, die dus als minder noodzakelijk gecategoriseerd worden en niet of slechts 

in beperkte mate terugbetaald worden (categorieën C en D). 

Veel ernstig zieken maken bijvoorbeeld dagelijks gebruik van niet-terugbetaalbare 

geneesmiddelen, zoals pijnstillers, vitamines, ontstekingsremmers, kalmeer-of slaapmiddelen. Dat 

zijn dan zogenaamde D-geneesmiddelen die – zelfs als ze door een arts zijn voorgeschreven - 

vanwege hun comfortkarakter niet terugbetaald worden. De uitgaven voor deze geneesmiddelen 

tellen evenmin mee voor de maximumfactuur. (Nationaal Verbond Socialistische Mutualiteiten, 

2006). 

Volgens de Socialistische Mutualiteiten betaalden gerechtigden op het zorgen 

incontinentieforfait in 1999 gemiddeld 40 euro per maand aan medicatie uit eigen middelen. Van 

dit bedrag werd 13,39 euro aan terugbetaalbare geneesmiddelen en 26,28 euro aan niet-betaalbare 

geneesmiddelen uitgegeven. (Nationaal Verbond van Socialistische Mutualiteiten, 1999) Bij de 

Christelijke Mutualiteiten bedroegen de eigen bijdragen van gerechtigden op het zorgforfait in 

2000 voor geneesmiddelen gemiddeld 58,83 euro per maand (705,96 euro per jaar). (Du Bois, M., 

Van Winckel, H. en Verniest, R., Wie zijn de gerechtigden op het zorgforfait?, In: CM-I nformatie, 

Christelijke Mutualiteiten, extra editie 3, 2000) 

Bij de gerechtigden op het zorgen incontinentieforfait van de Socialistische Mutualiteiten 

beslaan uitgaven voor medicatie 16% van hun totale uitgaven voor gezondheidszorgen. 

(Nationaal Verbond van Socialistische Mutualiteiten, 1999) Een steekproef uit 2000 bij 

kankerpatiënten wees uit dat de eigen bijdragen aan geneesmiddelen zelfs een kwart van de 

uitgaven voor gezondheidszorgen opslorpen. (Beck, M., De financiële problematiek van 

kankerpatiënten: een analyse van de gegevens van de Vlaamse Liga tegen Kanker, Vakgroep 

Medische sociologie, VUB, 2000) 


De Christelijke Mutualiteiten wijzen er in die zin expliciet op dat hun berekening van gemiddelde 

gezondheidszorgkosten voor gerechtigden op het zorgforfait geen rekening houdt met het feit dat 

40% van de respondenten minder dan 49,58 euro per maand uit eigen middelen aan medicatie 

geeft, terwijl 20% maandelijks meer dan het dubbele (meer dan 99,16 euro) uitgeeft. (Du Bois, M., 

Van Winckel, H. en en Verniest, R., Wie zijn de gerechtigden op het zorgforfait?, In: CM- 

Informatie, extra editie 3, Christelijke Mutualiteiten, 2000).Voor chronische pijnpatiënten 

bijvoorbeeld wordt een behoorlijk deel van hun medicatie niet of weinig terugbetaald. (Du Bois, 

M., et al., Leven met chronische pijn, Een verkennend onderzoek van de CM, In: CM-informatie, 

Christelijke Mutualiteiten, 2001) Nochtans zijn deze medicijnen voor veel chronische patiënten 

onontbeerlijk om een aanvaardbaar levenscomfort te behouden. 

Een opvallende vaststelling is dat meer dan 10% van de bevolking meer dan tien verschillende 

geneesmiddelen tegelijkertijd inneemt. Vrouwen, oudere chronisch zieken en personen met een 

laag inkomen zijn bijvoorbeeld meer dan gemiddelde gebruikers. (Du Bois, M., Van Winckel, H. 

en Verniest, R., Wie zijn de gerechtigden op het zorgforfait?, In: CM-I nformatie, Christelijke 

Mutualiteiten, extra editie 3, 2000) 

Daartegenover staat dat sommige patiënten, zeker bij langdurige ziekte, als neveneffect van de 

hoge kostprijs die ze voor hun medicatie moeten betalen – buiten weten van hun arts - hun 

behandeling niet of slechts gedeeltelijk volgen. 

Behalve de toenemende kostprijs van geneesmiddelen voor patiënten, stijgen helaas ook de 

overheidskosten voor de terugbetaling van geneesmiddelen. Volgens het Instituut voor Farmaco- 

Epidemologie van België (IFEB) liggen twee belangrijke redenen aan de grondslag van die 

toename: de toenemende consumptie van bepaalde geneesmiddelen (zoals cholesterolverlagers en 

medicijnen voor het centraal zenuwstelsel) en het op de markt komen van erg dure nieuwe 

medicijnen (IFEB, 2007). Dit zet uiteraard een rem op de sociale politiek van de overheid inzake 

terugbetaling van medische zorgen en geneesmiddelen. 

Kosten voor niet-medische zorgen en materialen binnen de gezondheidszorg 

Om op een ernstige wijze te kunnen evalueren of iedereen toegang heeft en krijgt tot een 

kwaliteitsvolle zorg, mogen we het debat niet kunstmatig beperken tot de medische en 


paramedische zorg. Zieken, en zeker chronisch zieken, worden vaak met veel meer uitgaven 

geconfronteerd dan die specifiek voor het bekostigen van de gezondheidszorg. Het gaat om 

uiteenlopende kosten die een gevolg zijn van hun ziekte of handicap, maar die niet geboekstaafd 

staan als medische zorgen en materialen. Voor deze kosten is geen terugbetaling voorzien. Ze 

worden evenmin opgenomen in de maximumfactuur bij wijze van sociale correctie. 

Twee van die belangrijke uitgavenposten zijn de kosten voor hulpmiddelen (bijvoorbeeld bril, 

gehoorapparaat, sommige orthopedische apparaten en sommige prothesen), paramedische zorgen 

(bijvoorbeeld kine, logopedie, ambulante verpleegkunde) en verzorgingsmateriaal (bijvoorbeeld 

incontinentiemateriaal, verbanden, ontsmettingsproducten, compressen) en afhankelijkheidskosten 

(kosten voor hulpverlening aan huis en kosten voor vervoer). Andere kunnen bijvoorbeeld zijn: 

verbouwingen aan de woning, een aangepaste wagen, speciale kledij. De omvang van de kosten 

varieert naargelang de zorgnoden en kan soms zware financiële complicaties hebben. (Vanroelen, 

C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe kwetsbare groepen in de Belgische gezondheidszorg, 

Academia Press, 2004) 

Het belangrijkste probleem bij deze kosten voor niet-medische zorgen en materialen, is dat er 

geen terugbetaling voor voorzien is en er geen sociale correcties bestaan voor een aantal 

paramedische zorgen, ook al wordt er langdurig en intensief gebruik van gemaakt. In geval van 

financiële problemen, wordt dan ook vaak op deze posten bespaard. (Du Bois, M., Van Winckel, 

H. en Verniest, R., Wie zijn de gerechtigden op het zorgforfait?, In: CM-Informatie, Christelijke 

Mutualiteiten, extra editie 3, 2000) 

De Christelijke Mutualiteiten voerden in 2000 een steekproef uit onder gerechtigden op het 

zorgforfait om hun kosten voor hulpmiddelen, verzorgingsmateriaal en afhankelijkheid te meten. 

Hulpmiddelen kostten per persoon in een jaar gemiddeld 43,83 euro. Ook niet-gebruikers werden 

echter in dat gemiddelde mee opgenomen. Voor de effectieve gebruikers konden de kosten hoog 

oplopen. Duurste hulpmiddelen waren een personenalarm (gemiddeld 179,62 euro per jaar) en een 

speciaal bed (gemiddeld 124,86 euro per jaar). 

Verzorgingsmateriaal kostte de gerechtigden op het zorgforfait gemiddeld 228,31 euro. Het duurst 

waren voorgeschreven sonde- of dieetvoeding (gemiddeld 1.140,31 euro per jaar) en 

incontinentiemateriaal (461,48 euro per jaar). (Du Bois, M., Van Winckel, H. en Verniest, R., Wie 

zijn de gerechtigden op het zorgforfait?, In: CM-Informatie, Christelijke Mutualiteiten, extra 

editie 3, 2000) 


Voor verzorging aan huis betaalden de gerechtigden op het zorgforfait bij de Christelijke 

Mutualiteiten gemiddeld 412,64 euro per jaar. Opnieuw milderen niet-gebruikers dat resultaat. De 

effectieve gebruikers moesten diep in hun portemonnee tasten: gezins- en bejaardenhulp kostte 

hen jaarlijks gemiddeld 1.475,96 euro, poetshulp 987,41 euro, oppas 1.409,7 euro, nachtoppas 

1.808,53 euro en andere uitgaven 1.628,61 euro. Vooral oudere chronisch zieken, zwaar 

zorgbehoevenden en alleenstaanden gingen gebukt onder hoge uitgaven. (Du Bois, M., Van 

Winckel, H. en Verniest, R., Wie zijn de gerechtigden op het zorgforfait?, In: CM-Informatie, 

Christelijke Mutualiteiten, extra editie 3, 2000) 

Om zelfstandig te kunnen functioneren, doen chronisch zieken vaak een beroep op thuiszorg. Het 

gaat dan om poetshulp, gezinszorg of thuisverpleging. Deze diensten worden door de overheid 

gesubsidieerd, maar de patiënt moet er, afhankelijk van zijn financiële situatie, ook een stuk zelf 

voor betalen. Uit een onderzoek van de Diensten Thuiszorg blijkt dat de kosten voor thuiszorg 

voor zwaar zorgbehoevenden jaarlijks gemiddeld 1.407 euro bedragen. De Vlaamse 

Zorgverzekering kan deze factuur voor zwaar zorgbehoevenden maar gedeeltelijk dekken. 

Bovendien kampen veel thuiszorgdiensten met een gebrek aan middelen en mankracht, waardoor 

mensen het soms met minder uren thuiszorg moeten stellen dan ze effectief nodig hebben. 

(Nationaal Verbond Socialistische Mutualiteiten, 2006) 

Vervoerskosten zijn een andere zware uitgavenpost voor patiënten met een beperkte 

zelfredzaamheid en intensieve zorgnoden. Het kan gaan om intensief gebruik van het openbaar 

vervoer, een taxi of gespecialiseerd ziekenvervoer. 

In een studie van de Christelijke Mutualiteiten in 1997 bedroeg de gemiddelde kost voor 

gebruikers van ambulance- of ziekenvervoerdiensten 396,63 euro per jaar. Wie zich om medische 

redenen liet vervoeren met een taxi, betaalde gemiddeld 570,16 euro per jaar. (Van Winckel, H., 

Versieck, K. en Boly, J., Welk prijskaartje voor de verzorging van chronisch zieken?, In: CM- 

Informatie, nr. 178, Christelijke Mutualiteiten, 1997) Een panellid in de studie van Vanroelen, 

Smeets en Louckx somde de volgende kosten op voor het ziekenvervoer van bijvoorbeeld een 

dialysepatiënt: “Een dialysepatiënt heeft te maken met facturen die nooit stoppen, vermits zijn 

behandeling levenslang duurt. Op zich wordt de dialyse volledig terugbetaald door de mutualiteit. 

De dialyse brengt echter een grote uitgave met zich mee voor ziekenvervoer. Een ziekenwagen 

kost voor de agglomeratie Brussel 37 euro per rit. Een dialysepatiënt heeft deze 6 maal per week 


nodig, wat 223 euro betekent. Alle beroepsmutualiteiten geven in hun aanvullende 

ziekteverzekering een tussenkomst van 743 euro per jaar (hiervoor betaalt de aangeslotene nog 

eens apart). Met de tussenkomst van de mutualiteit kan de patiënt amper een maand rijden. Het 

RIZIV komt 0,25 euro tussen per kilometer”. (Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe 


Wat maakt gezondheidszorg precies zo duur? 

Het staat vast dat de kost van de gezondheidszorg stijgt. Dit heeft uiteraard voor een deel te 

maken met de verouderende bevolking. Maar ook het aanbod en de technologische mogelijkheden 

van behandelingen breiden steeds uit, waardoor de kost voor geneeskundige zorgen vanzelf hoger 

komt te liggen. Daarnaast gaat meer aandacht naar „comfort‟ bij langdurige behandelingen of 

zware ingrepen: er wordt meer geïnvesteerd in pijnbehandeling, in de nabijheid van 

voorzieningen, ingekorte herstelperiodes,… Dat alles verhoogt het prijskaartje. Ook voor de 

patiënt. 

Uit het verslag van Rocard van het Europees Parlement over de aanvullende 

ziektekostenverzekering blijkt immers dat in heel Europa de uitgaven voor gezondheid steeds 

minder vergoed worden. De patiënten dienen een steeds groter deel van de globale uitgaven voor 

gezondheidszorg zelf te dragen. Deze verhoging is te wijten aan de prijzen van sommige 

geneesmiddelen, plus de toegenomen consumptie ervan, maar ook aan de toepassing van kostbare 

technologieën en aan de vergrijzing (de uitgaven voor gezondheidszorg per bejaarde lagen in 1997 

al vijf keer hoger dan zeventien jaar eerder). (Verslag over de aanvullende 

ziektekostenverzekering, A5-0266/2000, Europees Parlement, Commissie Werkgelegenheid en 

Sociale Zaken, Rapporteur: Michel Rocard, 4 oktober 2000) 

Dat Jan-in-de-straat dat ook zo aanvoelt, blijkt uit de enquête van privéverzekering DKV en 

Roularta. De bevraagden uit de enquête zien meerdere oorzaken voor de stijgende 

gezondheidszorgkosten. 39% wijst op nutteloze onderzoeken, 36% zoekt het in nieuwe medische 

technieken, 36% bij de stijgende erelonen, 29% in het toenemend geneesmiddelenverbruik. (DKV 

en Roularta, november 2007) 


Uiteraard heeft die evolutie gevolgen. Wie ze moeilijk kan betalen, stelt medische zorgen zoveel 

mogelijk uit. Wanneer hun inkomen daalt of wanneer een behandelingscategorie maar voor een 

beperkte vergoeding in aanmerking komt (bijvoorbeeld tandheelkunde, oogaandoeningen, 

medische onderzoeken,…), zien mensen soms zelfs helemaal af van noodzakelijke medische 

zorgen. (Verslag over de aanvullende ziektekostenverzekering, A5-0266/2000, Europees 

Parlement, Commissie Werkgelegenheid en Sociale Zaken, Rapporteur: Michel Rocard, 4 oktober 

2000) 

3.5 Financiële toegankelijkheid gezondheidszorg 

Ons gezondheidszorgsysteem mag dan wel over het algemeen goede punten halen, getuigenissen uit de 

praktijk tonen aan dat er grote gaten in zitten. Er doen zich situaties voor waarbij de patiënt 

geconfronteerd wordt met facturen die hij niet meer kan betalen, situaties waarin iemand bij betaling van 

zijn medische zorgen in de bestaansonzekerheid geduwd wordt en/of waarin iemand gedwongen wordt tot 

keuzes die zijn levenskwaliteit op alle vlakken aantasten. 

Dat gaat over onbetaalbare facturen, dure medicijnen die niet terugbetaald worden, praktische obstakels 

naar de medische zorgverlening, confrontaties met de bureaucratie, enzovoort. Er bestaan met andere 

woorden wel degelijk situaties waarin (sommige groepen van) mensen door de mazen van het net vallen. 

De financiële toegankelijkheid van de gezondheidszorg in België blijft dus ondanks alle inspanningen van 

overheidswege vragen oproepen. Er zitten mazen in de ziekteverzekering, in het betalingssysteem, in de 

sociale correctiemechanismen om de gezondheidszorg voor iedereen betaalbaar te maken en de 

informatiestromen naar patiënten over mogelijkheden om hun medische kosten te drukken. 

3.5.1 Problemen met de ziekteverzekering 

De overheid getroost zich moeite om de gezondheidszorg voor alle Belgen betaalbaar te houden. 

Nagenoeg iedereen in België beschikt over een gezondheidszorgverzekering (dekkingsgraad van 

meer dan 99%) en er worden bijzondere inspanningen geleverd om de terugbetaling te verbeteren 


voor kwetsbare groepen. (Gezondheidsenquête door middel van interview 2004, Wetenschappelijk 


Zo hebben we in België een sociale ziekteverzekering. Dit is geen bijstandsregeling, maar een 

echte „sociale verzekering‟, gegroeid uit de arbeidersbeweging aan het eind van de 19 de – begin 

20 ste eeuw. Aanvankelijk ging het initiatief om werknemers te beschermen tegen de 

„wisselvalligheden van het leven‟ (ziekte, invaliditeit, werkloosheid en ouderdom) uit van de 

mutualiteiten. Na de tweede wereldoorlog trok de overheid die taak naar zich toe. (Vanthemsche, 

G., De beginjaren van de sociale zekerheid in België, 1944-1963, Balans-VUBPRESS, 1995) 

Het principe was: werknemers betalen een verzekeringsbijdrage door automatische afhoudingen 

op hun inkomen, terwijl daarnaast ook hun werkgever een bijdrage voor hen stort in het sociale 

zekerheidssysteem. 

Doorheen de jaren werd de ziekteverzekering daarna verder ontwikkeld. Geleidelijk konden meer 

categorieën van mensen toetreden, soms zelfs zonder een bijdrage te moeten betalen: studenten, 

weduwen van gerechtigden, personen ten laste van gerechtigden en iedereen die wettig in ons land 

verblijft vanaf de eerste dag van zijn aanvraag. 

Dat is een positieve evolutie, ware het niet dat ze uitmondde in een ingewikkeld kluwen van 

statuten. Komt daarbij dat in 1964 een sociale verzekering voor zelfstandigen opgericht werd, 

waardoor de sociale zekerheid zich vertakte in een algemeen stelsel en een stelsel voor 

zelfstandigen. 

Alles bij elkaar betekent het dat niet iedereen op dezelfde manier en voor dezelfde kosten 

verzekerd is. Onze ziekteverzekering meet en weegt met verschillende maten en gewichten. 


Wie valt niet onder de ziekteverzekering? 

Bijkomende problemen rijzen als mensen onvoldoende rechten opgebouwd hebben om een 

volledig beroep te kunnen doen op de ziekteverzekering of als mensen niet in orde zijn met de 

betaling van hun bijdragen: 

Mensen die onvoldoende rechten opgebouwd hebben, vallen voor een arbeids- of 

invaliditeitsuitkering terug op een lagere minimumuitkering. Het verschil is 

substantieel. Wie in een dergelijke situatie terechtkomt, heeft het dan ook dikwijls 

zeer moeilijk. Vooral chronisch zieke jongeren en psychisch zieken vormen een 

risicogroep. (Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe kwetsbare groepen in 

de Belgische gezondheidszorg, Academia Press, 2004) 

Zelfstandigen die financieel krap bij kas zitten, laten vaak na hun bijdrage voor de 

verplichte ziekteverzekering (ter bescherming tegen grote risico‟s: o.m. 

ziekenhuisopnames, heelkundige ingrepen, opname in psychiatrisch ziekenhuis, 

palliatieve zorgen,…) te betalen, laat staan dat ze zich facultatief bijkomend laten 

verzekeren voor kleine risico‟s (consultatie huisarts, tandarts, geneesmiddelen voor 

ambulante verzorging). Daardoor moeten ze alle kosten voor gezondheidszorgen zelf 

dragen. Ziek worden betekent dan een serieuze streep door hun rekening, wat op zich 

een reden is om zoveel mogelijk medische zorgen uit te stellen of zelfs te schrappen. 

Vooral kleine of beginnende zelfstandigen hebben met dit soort problemen te maken. 

Een probleem dat hierbij aansluit, is de verplichting voor zelfstandigen om tot twee 

jaar na stopzetting van hun zelfstandige activiteit in dit stelsel bijdragen te blijven 

betalen. Maar binnen deze groep vallen nu net veel kleine zelfstandigen die hun 

eenmanszaak stoppen zonder gerechtelijke procedure, omdat ze hun ondernemerschap 

gewoon niet meer kunnen bolwerken, waardoor ze dus ook geen beroep kunnen doen 

op de faillissementsverzekering. Bejaarde en ex-zelfstandigen die ziek worden, 

komen hierdoor vaak in de penarie. (Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe 


Daarnaast ontbreken bij sommigen de mogelijkheden om hun facturen en bijdragen te 

betalen. Dat is niet altijd een puur materieel probleem, dikwijls gaat het (ook) om 

onwil of het onvermogen tot sociale integratie. Thuislozen en woonwagenbewoners, 

verslaafden, ongeletterden of mensen die gewoon geen weet hebben van de 


egelgeving (dikwijls jonge meerderjarigen en bejaarden) hebben hiermee te maken. 

(Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe kwetsbare groepen in de Belgische 


In dat kader onderscheidt het RIZIV sinds 1993 naast „echte‟ rechthebbenden ook niet-verzekerde 

gerechtigden. In juni 2004 lag hun aantal op 49.233 personen. Omdat deze cijfers geen rekening 

houden met mensen die niet bij een verzekeringsinstelling ingeschreven zijn, ligt het aantal niet- 

verzekerden waarschijnlijk nog merkelijk hoger. (Levecque, K. en De Boyser, K. in Arm en ziek, 

rijk en gezond?, Overheidsantwoorden in de voorbije vijftien jaar, in: Armoede en Sociale 

uitsluiting, Jaarboek 2006, Acco, 2006) 

Deze mensen worden niet beschermd door de verplichte verzekering voor geneeskundige 

verzorging en werken zich dus bij ziekte bijna gegarandeerd in financiële moeilijkheden. 

We moeten sowieso behoedzaam zijn dat mensen met veel ziektekosten bij besparingen in de 

sociale zekerheid niet in de problemen komen om nog verder gezondheidszorgen te blijven 

genieten. De gezondheidszorguitgaven zijn immers zeer ongelijk over de bevolking verdeeld. 10% 

van de bevolking, vooral chronisch zieken en ouderen, verbruiken 75% van de uitgaven. Uit de 

facturatiegegevens van bijvoorbeeld de CM-leden blijkt dat 5% van de bevolking 61% van de 

terugbetalingen door de ziekteverzekering int, 34% van de remgelden en 73% van de 

supplementen. Die minderheid van mensen vormt dus een uiterst kwetsbare groep bij besparingen 

en mindere dekking door de ziekteverzekering. Binnen een puur commerciële logica is deze groep 

onverzekerbaar. Alleen een solidaire tenlasteneming door de gemeenschap, via een zo breed 

mogelijk verplichte ziekteverzekering, zal om die reden de financiële toegang tot kwaliteitszorg 

voor iedereen kunnen blijven garanderen. (Avalosse, H., Cornelis, K., Crommelynck, A., Hannes, 

P., Verniest, R. en Mertens, R., Federaal gezondheidszorgbeleid: genuanceerd oordeel, Het paars 

beleid beoordeeld, ACW, 2005) 

Wat valt niet onder de ziekteverzekering? 

Over het algemeen vergoedt de patiënt zijn behandeling eerst rechtstreeks aan de zorgverstrekker, 

om nadien een terugbetaling te genieten vanwege de ziekteverzekering. Meestal wordt niet het 

volledige bedrag terugbetaald en moet hij een persoonlijk aandeel betalen, het zogeheten remgeld. 


In principe bedraagt het persoonlijk aandeel of remgeld 25%. Het kan hoger of lager liggen 

naargelang het type van verstrekking. 

Sommige medische verstrekkingen en geneesmiddelen zijn dan weer niet opgenomen in de 

verplichte ziekteverzekering: geneesmiddelen uit de categorieën C en D, persoonlijke aandelen bij 

ziekenhuisopnames, prothesen, alternatieve geneeskunde, sommige tandheelkundige zorgen, 

gespecialiseerde onderzoeken (bijvoorbeeld neuropsychologische onderzoeken),... 

Zo is bijvoorbeeld ook medische hulp voor sommige zeldzame aandoeningen niet in de 

nomenclatuur voorzien. Mensen met zeldzame aandoeningen vormen dan ook een bijzonder 

kwetsbare groep. Doordat sommige van hun medische kosten niet in het pakket van verzekerde 

gezondheidszorgkosten van de verplichte ziekteverzekering vallen, kunnen ze gelukkig een 

beroep doen op het Bijzonder Solidariteitsfonds. (Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe 


Ziekenzorg-CM ondervond, via haar gegevens van leden die in 2005 een zorgforfait ontvingen, 

dat chronisch zieken jaarlijks gemiddeld 3.000 euro uit eigen zak betalen. Eén op tien moet zelfs 

meer dan 5.000 euro neertellen. In die kosten zitten gemiddeld 600 euro remgeld, 700 euro 

supplementen en liefst 1.700 euro aan medische kosten die buiten de ziekteverzekering vallen. 

(Christelijke Mutualiteiten, 2006) 

Voor sommige patiënten zijn niet-terugbetaalbare gezondheidszorgen nochtans even noodzakelijk 

als de terugbetaalbare. De keuze of een bepaalde verstrekking of een bepaald geneesmiddel 

terugbetaald zal worden, lijkt helaas niet altijd in het belang van de patiënt te gebeuren. Bepaalde 

geneesmiddelen die toch hun efficiëntie en nut bewezen hebben, zoals pijnstillers, worden 

bijvoorbeeld niet terugbetaald. Idem voor bijvoorbeeld een aantal geneesmiddelen tegen 

multiresistente vormen van TBC, een ziekte die bij uitstek in arme bevolkingslagen voorkomt. 


bestrijding van de armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, december 2003) 

Voor wie geen private verzekering heeft afgesloten, betekent de niet-terugbetaling van de 

medische zorgen (inclusief medicatie) die niet in de ziekteverzekering opgenomen zijn, soms een 

zware financiële dobber. Om een financiële aderlating te voorkomen, worden zulke zorgen dan 

ook meer dan eens uit- of afgesteld. (Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe kwetsbare 

groepen in de Belgische gezondheidszorg, Academia Press, 2004) 


Wat trouwens evenmin onder de ziekteverzekering valt, zijn die kosten voor de patiënt die niet 

geboekstaafd staan als medische zorgen en materialen, maar die wel gepaard gaan met zijn ziekte 

of handicap. Denk aan kosten voor hulpmiddelen, kosten voor paramedische zorgen, voor 

verzorgingsmateriaal en afhankelijkheidskosten. De omvang van die kosten varieert naargelang de 

zorgnoden en kan soms zware financiële consequenties hebben. Niettemin is er geen terugbetaling 

voor voorzien en worden ze evenmin opgenomen in de maximumfactuur. (Vanroelen, C., Smeets, 

T. en Louckx, F., Nieuwe kwetsbare groepen in de Belgische gezondheidszorg, Academia Press, 

2004) 

Aanvullende ziekteverzekering, sluipende privatisering 

De verplichte ziekteverzekering in België steunt op solidariteit, waarbij de sterkste schouders de 

zwaarste lasten dragen. België kan dankzij het solidariteitsprincipe bogen op een kwalitatieve en 

toegankelijke gezondheidszorg. Dit staat haaks op het privaat verzekeringssysteem, dat selecteert 

in functie van risico‟s en bedoeld is om winst op te brengen. 

Die solidariteit in de verplichte ziekteverzekering is ook nodig: ten eerste is de nood aan 

gezondheidszorgen zeer ongelijkmatig verdeeld (10% van de bevolking, vooral chronisch zieken 

en ouderen, verbruiken 75% van de uitgaven), ten tweede hebben mensen met de minste middelen 

dikwijls de grootste zorgbehoeften. Om in zo‟n omgeving van dubbele ongelijkheid een effectieve 

én toegankelijke gezondheidszorg te verzekeren, is solidariteit gewoon een vereiste. 

De verplichte ziekteverzekering komt in een aantal deelgebieden van de gezondheidszorg echter 

niet of slechts beperkt tussen. Uit het verslag Rocard van het Europees Parlement over de 

aanvullende ziektekostenverzekering blijkt dat de uitgaven voor gezondheid in heel Europa steeds 

minder vergoed worden. (2000/2009 (INI)) Het resultaat is dat steeds meer mensen een 

aanvullende ziekteverzekering afsluiten die de meerkost helpt te dekken. 

In een context waarin de Belgische overheid, in navolging van de meeste Europese landen, kiest 

om de belastingen en de sociale bijdragen te verlagen en onvermijdelijk de overheidsuitgaven (in 

het bijzonder de sociale uitgaven) te beperken, bestaat het risico dat de dekking door de verplichte 


ziekteverzekering gaandeweg steeds minder zal worden, terwijl de aanvullende verzekeringen 

evenredig aan belang zullen winnen. 

De aanvullende ziekteverzekering is nu al geëvolueerd van een luxe- naar een gemeen product. In 

2004 waren bijna 4,6 miljoen Belgen verzekerd bij een private verzekeringsmaatschappij 

(waarvan drievierden via een collectieve overeenkomst afgesloten door de werkgever). Dit 

betekende een stijging van 34% tegenover 1998 (Avalosse, H., Cornelis, K., Crommelynck, A., 

Hannes, P., Verniest, R. en Mertens, R., Federaal gezondheidszorgbeleid: genuanceerd oordeel, 

Het paars beleid beoordeeld, ACW, 2005). In 2006 werd het aantal Belgen met een aanvullende 

verzekering al geraamd op 7 miljoen. (Socialistische Mutualiteiten, december 2006) 

Het overgrote deel van die polissen werd in 2006 aangeboden door privé-verzekeraars (4,3 

miljoen Belgen), hoofdzakelijk via collectieve bedrijfspolissen. De ziekenfondsen waren de 

tweede grootste speler op deze markt, met naar schatting 2,6 miljoen verzekerde leden. 

(Socialistische Mutualiteiten, december 2006) De belangrijkste van alle aanvullende 

ziektekostenverzekeringen is de hospitalisatieverzekering, die de patiënt, na tussenkomst van de 

sociale zekerheid, tegemoetkomt in de kosten van een ziekenhuisverblijf. 

Bron: Beroepsvereniging der Verzekeringondernemers (BVVO) 


SiCKO? 

Aangezien de aan belang groeiende private aanvullende verzekeringen zich situeren in een 

domein dat onderhevig is aan de marktwerking, moeten we ons hoeden voor een langzame 

privatisering en dus een dualisering van de gezondheidszorg, waarbij de beste gezondheidszorgen 

een exclusief recht zullen worden van wie het zich kan veroorloven. (Avalosse, H., Cornelis, K., 

Crommelynck, A., Hannes, P., Verniest, R. en Mertens, R., Federaal gezondheidszorgbeleid: 

genuanceerd oordeel, Het paars beleid beoordeeld, ACW, 2005) 

Vandaag wordt al in toenemende mate gesproken van een „gezondheidszorg met twee snelheden‟ 

waarin hooggeprijsde technologische vernieuwingen enkel toegankelijk zijn voor diegenen die ze 

kunnen betalen, eventueel via een aanvullende private verzekering. 

Het is inderdaad zo dat aanvullende ziekteverzekeringen, vooral omwille van de kostprijs, bij 

financieel kwetsbare groepen allesbehalve ingeburgerd zijn. Als druppel op een hete plaat zijn 

aanvullende verzekeringssystemen gebaseerd op risicoselectie: wie een hoog risico op veel 

ziektekosten heeft, betaalt een hogere premie. Personen met een bijzonder hoog risico (zoals 

bejaarden en chronisch zieken) kunnen zelfs niet toetreden. En de premies worden steeds duurder. 

Begin juni 2007 werden bijvoorbeeld de hospitalisatiepremies van leerkrachten fors duurder. 

Gepensioneerde leerkrachten, met een polis bij Ethias betalen nu 2,5 keer zoveel als vroeger. 

Dirk Van duppen, Geneesheer voor het Volk in Deurne, waarschuwt voor de sluipende amerikanisering 

van de zorgverlening. Hij noemt de Belgische situatie „SiCKO Belgium‟, als een parodie op de film 

„SiCKO‟ van cineast Michael Moore. SiCKO plaatst de belabberde private gezondheidszorg in de VS 

naast het Europees gezondheidsmodel en schuift Europa als toonbeeld naar voor. 

Volgens Van Duppen mag de Europese gezondheidszorg dan wel beter geregeld zijn dan in Amerika, ze is 

ook verre van perfect en gaat bovendien ook meer en meer de weg op van vermarkting, commercialisering 

en privatisering. Doordat de gezondheidszorgkosten steeds zwaarder om te dragen worden, richten steeds 

meer mensen zich namelijk naar de private verzekeringswereld om hun (onvoorziene) kosten het hoofd te 

kunnen bieden. 


SiCKO, de laatste Michael Moore-documentaire gaat níet over de 47 miljoen Amerikanen die géén 

ziekteverzekering hebben. (En zo tellen de VS er genoeg. Want zelfs de Amerikanen die een aansluiting 

bij een verzekeringsinstelling wensen, worden meer dan eens geweigerd omdat ze gezondheidsrisico‟s 

lopen of een zekere ziektevoorgeschiedenis hebben, omdat ze „te dun‟ zijn, of „te dik‟,… 

Verzekeringsdeskundigen speuren als detectives naar vroegere ziektes die de patiënt bij zijn aansluiting 

verzwegen zou kunnen hebben. Wie dan voor ernstige medische kosten staat, krijgt een njet van zijn 

ziekteverzekering wegens fraude). SiCKO gaat wel over de 250 miljoen verzekerden en de schrijnende 

toestanden die zij in de Amerikaanse ziekenzorg meemaken. 

Moore moest niet veel inspaningen doen om getuigenissen te vinden. Eén oproep op het internet deed hem 

op één week tijd overspoelen door 25.000 reacties. 

Twee anekdotes: 

Een vrouw raakt betrokken in een ernstig verkeersongeval en wordt bewusteloos naar het 

ziekenhuis gevoerd. De verzekering weigert tussen te komen voor de ziekenwagen, want de 

vrouw had vooraf geen toestemming verleend om vervoerd te worden. 

Een moeder brengt haar dochtertje Mychelle van 18 maand oud brakend, met diarree en hoge 

koorts naar de spoedafdeling. Mychelle blijkt een bloedvergiftiging opgelopen te hebben en de 

spoedarts wil intraveneus antibiotica toedienen. Maar dat is buiten de verzekering gerekend, die 

eist dat het kind overgebracht wordt naar een ander ziekenhuis waar zij een overeenkomst mee 

hebben. Drie uur later, vijftien minuten na aankomst in het ander ziekenhuis, sterft Mychelle. 

Dergelijke toestanden plaatst Moore tegenover de cijfers over de ziekenzorg in Canada, Frankrijk en 

Groot-Brittannië, drie landen die hij specifiek uitkoos omwille van hun hogere levensverwachting en 

lagere kindersterfte. De VS hebben met hun privé-geneeskunde een hogere kindersterfte en lagere 

levensverwachting dan de Europese landen of Canada. 

Nochtans kost de Amerikaanse geneeskunde zo‟n 16% van het Bruto Nationaal Product (BNP) tegenover 

ongeveer 10% in de meeste Europese landen. (Trends in European health care 2007, Roland Berger 

Strategy Consultants, OECD 2005) In absolute termen bedragen de uitgaven aan gezondheidszorg in de 

VS gemiddeld 5.711 dollar per hoofd. 


Dit is ruim twee keer zoveel als bijvoorbeeld België, met 2.828 dollar. (Human Development Report 

2006) Zelfs Cuba, dat qua BNP per capita nog een land in ontwikkeling is, haalt voor het geheel van zijn 

bevolking betere gezondheidsresultaten dan de gemiddelde Amerikaan. Terwijl sociaal achtergestelde 

groepen in de VS, zoals de latino‟s, op het gezondheidsniveau van een derdewereldland blijven steken. 

De helft van de verzekerde volwassenen in de VS onder de 65 jaar, zegt in een recente studie dat ze in 

geval van een ernstige tegenslag met hun gezondheid, hun medische kosten niet zouden kunnen betalen 

(Consumer Reports health insurance survey reveals 1 in 4 people insured but not adequately covered 

Washington, DC, Consumers Union, 2007). Bij de helft van de één miljoen Amerikanen die jaarlijks 

persoonlijk bankroet gaan, is dit te wijten aan medische kosten (Himmelstein, D.U., Warren, E., Thorne, 

D, Woolhandler, S., Illness and injury as contributors to bankruptcy,2005). 

Moore waarschuwde op de persvoorstelling van SiCKO in Rome: “Des te meer Europa haar 

gezondheidszorg privatiseert, des te meer gaan jullie Amerikaanse toestanden kennen”. 

Professor Marcia Angell, voormalig hoofdredacteur van The New England Journal of Medicine en 

wetenschappelijk adviseur voor SiCKO, vult daarover aan: “Het is verbazingwekkend dat zo velen in 

Europa of Canada willen experimenteren met vermarkting in de gezondheidszorg, ondanks het feit dat 

deze vermarkting in de Verenigde Staten overduidelijk een verschrikkelijke mislukking is geworden”. 

Dirk Van Duppens boodschap luidt dat België echter al zijn eigen SiCKO-toestanden kent. Op 12 oktober 

2007 bracht Ter Zake op Canvas drie voorbeelden uit de huisartsenpraktijk bij Geneeskunde voor het Volk 

in Deurne, waar Dirk Van Duppen werkt: 

· Annie, 83 jaar, moest voor één nacht hospitalisatie in het AZ Middelheim voor het plaatsen van een 

stent in de kroonslagaders 1.885 euro uit eigen zak betalen, omdat ze een kamer alleen had gevraagd. 

Om die reden kreeg ze geen afbetalingsplan en werd ze met de deurwaarder bedreigd. „Ik ben 

binnengegaan voor mijn hart en wanneer ik dan deze rekening zie, dan zou ik het wel aan mijn hart 

krijgen‟, zei ze. Annie kan zelfs geen lening krijgen bij de bank: „Ik ben 83 jaar. Ze geven mijn geen 

lening. Straks val ik dood en dan zijn zij die natuurlijk kwijt‟. 

· Theo en Alida hebben nu vier afbetalingsplannen lopen voor levensnoodzakelijke ingrepen aan het 

hart en voor een acute galblaasontsteking. Hoewel deze mensen al sinds 1990 63 euro per maand voor 

een hospitalisatieverzekering betalen. Deze mensen moeten nu rondkomen met een goede 500 euro 

per maand. 


· Terry moet als alleenstaande moeder weekends gaan werken om de medische kosten van haar 

gehandicapt dochtertje te kunnen betalen. 

Op deze reportage zal een uitgebreidere documentaire volgen, onder de titel „SiCKO Belgium‟. Net zo 

min als Moore kiest Dirk Van Duppen voor zijn documentaire extreme gevallen. Het gaat over gewone 

mensen die (dikwijls gecombineerd met een beperkt inkomen) de pech hebben om zware medische kosten 

te moeten dragen, terwijl ze net niet in aanmerking komen voor tegemoetkomingen via bijvoorbeeld de 

maximumfactuur. 

Dirk Van Duppen: “Toen ik twintig jaar geleden afstudeerde, waren remgelden in België nog symbolisch. 

Wij konden als huisarts patiënten zonder problemen laten opnemen in het ziekenhuis, zo lang als dat nodig 

was, zonder de patiënt zwaar op kosten te jagen. Vandaag heb ik patiënten die schulden moeten aangaan 

om hun ziekenhuisfacturen te betalen. Sommige zieken krijgen zelfs een deurwaarder over de vloer”. 

Bron: Van Duppen, D., SICKO, ook bij ons?, In: De Gids 2007, ACW, oktober 2007 

„Privatisering van de zorg‟ leidt nochtans niet per se tot „betere zorg‟. De bewering dat 

privatisering van de gezondheidsvoorzieningen een grotere efficiëntie meebrengt, wordt o.m. 

verworpen door professor Allyson Polloc, die zich hiervoor baseert op de ervaringen in de VS 

(waar private gezondheidszorgen de norm zijn) en Engeland (met zijn toenemende vermarkting 

binnen de NHS). Professor Polloc wordt wereldwijd erkend als de wetenschapper die het meeste 

onderzoek heeft gedaan naar de gevolgen van privatiseringen in de gezondheidszorg. Zij heeft 

daarover ook veelvuldig gepubliceerd in toptijdschriften als de Lancet en de British Medical 

Journal. Samengevat wordt de vermarkting van de zorg in de literatuur gekenmerkt door een 

hogere prijs en twee snelheden in de zorgverlening en, niet minder schrijnend, kwaliteitsverlies. 

(Van Duppen, D., SICKO, ook bij ons?, In: De Gids 2007, ACW, oktober 2007) 


“In de wetenschappeljke literatuur worden de onderstaande zeven kwalen als gevolg van vermarkting, 

commercialisering of privatisering beschreven. Ook bij onze bovenburen in Nederland, waar de 

vermarkting van de zorg recent is binnengeslopen, steken deze zeven kwalen in sneltempo de kop op. 

Eén: tweedeling in de zorg. De markt kent geen moraal en heeft geen belang bij solidariteit. Winstbejag 

leidt noodzakelijkerwijze naar een geneeskunde met twee snelheden: één voor de rijken en één voor de 

niet-rijken. 

Twee: risicoselectie en risicokapitaal. Private verzekeringsmaatschappijen zijn vooral geïnteresseerd in 

jonge, rijke en gezonde klanten. Als je aan één van die drie kenmerken niet voldoet, word je minder 

interessant en kan je uitgesloten worden. De nationale openbare gezondheidszorgverzekering biedt 

veiligheid en zekerheid voor allen, omdat het risico wordt gespreid over het breedst mogelijke 

maatschappelijk draagvlak, over heel de samenleving. Dit valt weg bij privatisering. 

Drie: onderconsumptie voor wie geneeskundige zorgen nodig heeft en ze niet kan betalen, 

overconsumptie en medicalisering bij mensen die wel kunnen betalen. Specialisten hebben nu al de 

neiging om bij patiënten met vette verzekeringspolissen exorbitante erelonen op te strijken. Gevolg: hoge 

uitgaven voor de verzekeringsmaatschappijen die deze op hun beurt gaan afwentelen op de verzekerden 

door verhoging van de premies. Dat bemoeilijkt verder de toegankelijkheid voor deze aanvullende 

verzekeringen en leidt dus opnieuw tot meer tweedeling in de zorg. 

Vier: kwaliteitsverlies in de zorg. Het marktprincipe heeft geen langetermijnbelang, wat zeer belangrijk is 

in de zorg. Preventie, bij uitstek onderdeel van zorg gericht op lange termijn, zal minder aandacht krijgen. 

Want de ingesteldheid van de markt staat op “zoveel mogelijk zorg leveren aan een zo laag mogelijke 

prijs.” Gevolg: beknibbeling op kwaliteit, scholing en arbeidsomstandigheden voor het personeel. 

Privatisering en winstbejag leiden tot voortdurende verhoging van de werkdruk en tot onderbetaling van 

het personeel. Ziekenzorg is bovenal mensenzorg. De motivatie, de menselijke houding en de 

bekwaamheid van de zorgverleners en hun beschikbare tijd voor de patiënt zijn daarbij cruciaal. Dit alles 

komt onder druk te staan. 

Vijf: gebrek aan samenwerking. Bij privatisering komt concurrentie boven de zo noodzakelijke 

samenwerking in de zorg. Vermarkting leidt tot versnippering, chaos en verspilling in plaats van 


doelmatige planning, en samenwerking. Het leidt tot fragmentering en verlies van gezondheidsgegevens 

nodig voor wetenschappelijk onderzoek. Om meer winst te maken, doen private instellingen 

wetenschappers betalen voor gezondheidsdata, terwijl deze gegevens in een openbare gezondheidszorg 

gemeengoed zijn. 

Zes: meer bureaucratie en hoge overheadkosten. Emperisch onderzoek zowel in de VS als in Europa heeft 

aangetoond dat de administratieve kosten bij private maatschappijen in de zorg twee tot drie keer zo hoog 

liggen als bij non-profit of publieke instellingen. Dit komt omdat vermarkting gepaard gaat met het 

aantrekken van topmanagers, wier toplonen concurrentieel moeten zijn in opwaartse zin. Anderzijds is er 

nood aan een sterk bureaucratisch controleapparaat voor zorgverleners en hun „klanten‟. Want hun kosten 

moeten daarentegen zoveel mogelijk gedrukt worden, concurrentieel in neerwaartse zin. Bovendien 

betekent markt concurrentie en concurrentie betekent marketing en reclame, nog een belangijke bron van 

overheadkosten. In de geneesmiddelensector wordt bijvoorbeeld 30% van de verkoopsprijs gespendeerd 

aan reclame. Vermarkting en concurrentie brengen tevens hoge kosten mee voor advocatenbureaus die 

alle mogelijke contracten moeten opstellen of die van de concurrenten moeten aanvechten, of voor 

consultancybureaus die de markt en haar concurrenten in kaart moeten brengen. 

Zeven: duurdere zorg, verschraling en minder keuzevrijheid. Concurrentie leidt noodzakerlijkerwijze tot 

overnames en fusies, marktconcentratie en ten slotte marktverdeling en monpolievorming. Vervolgens 

kunnen deze privé-instellingen hun prijzen opleggen: de hoogst mogelijke prijs die de zieke bereid of in 

staat is om te betalen, voor een zo laag mogelijke keuzevrijheid. Dat creëert het meeste winst. Bovendien 

geeft concentratie aan economische macht de mogelijkheid tot het beïnvloeden van politieke beslissingen 

via lobbywerk of zelfs erger. Dit is gevaarlijk voor de democratie.” 

Bron: Van Duppen, D., SICKO, ook bij ons?, In: De Gids 2007, ACW, oktober 2007 


3.5.2 Problemen met het betalingssysteem 

De verzekerde die geneeskundige zorgen geniet in ons land, betaalt een remgeld: wie naar de 

dokter of de tandarts gaat, betaalt eerst de volledige rekening, waarna hij via zijn ziekenfonds het 

grootste deel teruggestort krijgt. Het verschil tussen die twee bedragen, moet de patiënt zelf 

dragen. Dit heet het remgeld. 

Remgeld = rem op overconsumptie? 

Die remgeldregeling is positief bedoeld: ze moet een rem zetten op medische overconsumptie en 

maakt ook dat mensen weten wat hun behandeling echt gekost heeft. 

Sociologen als bijvoorbeeld Zweifel en Manning zijn vanuit die filosofie gekant tegen systemen 

die de prijs van geneeskundige zorgen voor patiënten moeten drukken. Ze vrezen dat een regeling 

waarin de patiënt slechts een fractie van de prijs rechtstreeks betaalt als een gevolg van „moral 

hazard‟ leidt tot een hogere consumptie. (Zweifel, P. en Manning, W., Moral hazard and 

consumer incentives in health care, In: Culver, A.J. and J.P. Newhouse (eds.), Handbook of 

Health Economics, Vol 1, Elsevier, 2000) Moral hazard is een term die veel gebruikt wordt in de 

verzekeringswereld. Bedoeld wordt dat mensen zich (meer) risicovol gaan gedragen als ze weten 

dat de schade die ze aanrichten toch vergoed zal worden door derden. In de literatuur onderscheidt 

men „ex ante‟ van „ex post‟ moral hazard. Ex ante moral hazard verwijst naar de mogelijkheid dat 

men, wetende dat men toch verzekerd is tegen het risico om ziek te worden, minder geneigd zal 

zijn alle mogelijke voorzorgen te nemen om ziekte te voorkomen. Ex post moral hazard verwijst 

naar de mogelijkheid dat men, eens men ziek is, geneigd zal zijn medische zorg te 

overconsumeren, aangezien de kost daarvan toch hoofdzakelijk door de ziekteverzekering wordt 

gedragen. (Zweifel, P. en Manning, W., Moral hazard and consumer incentives in health care, In: 

Culver, A.J. and J.P. Newhouse (eds.), Handbook of Health Economics, Vol 1, Elsevier, 2000) 

Precies hierom zijn de remgelden sinds de jaren ‟90 aanzienlijk toegenomen. De overheid wil zo 

vermijden dat er lichtzinnig met gezondheidszorg wordt omgesprongen en de stijging van de 

uitgaven afremmen. 


Voor de schatkist zijn duurdere remgelden geen overbodige zaak, gezien de enorme uitgavenpost 

die de gezondheidszorg betekent voor de overheid. Voor sommige patiënten betekenen ze helaas 

een domper. 

In 2005 bedroegen de uitgaven voor gezondheidszorg in het kader van de verplichte 

ziekteverzekering zo‟n 17,25 miljard euro. Dat is 53% meer dan in 1998, dus een gemiddelde 

jaarlijkse aangroei van 6,2%. (Avalosse, H., Cornelis, K., Crommelynck, A., Hannes, P., Verniest, 

R. en Mertens, R., Federaal gezondheidszorgbeleid: genuanceerd oordeel, Het paars beleid 

beoordeeld, ACW, 2005) De jongste jaren groeit het budget voor gezondheidszorg jaarlijks met 

4,5% in reële termen. Die groeinorm werd in het vorige regeerakkoord voor de periode 2003- 

2007 vastgelegd en werd niet gewijzigd door de nieuwe regering. De uittredende regering heeft 

op 15 oktober 2007 nog in samenspraak met de ziekenfondsen, artsen en sociale partners de 

begroting voor de ziekteverzekering 2008 goedgekeurd. Rekening houdend met de groeinorm van 

4,5 %, werd het budget voor de ziekteverzekering zo vastgelegd op 21,433 miljard euro (1,8 

miljard euro meer dan in 2006). Deze verhoging van het budget is groter dan andere jaren omdat 

ook de integratie van de verzekering tegen kleine risico‟s voor zelfstandigen in het budget 

opgenomen is. De partners in de gezondheidszorg en de federale overheid bereikten in oktober 

een akkoord om de bijkomende middelen voor 2008 slechts deels te gebruiken voor nieuwe 

initiatieven en deels opzij te zetten als reserve voor de volgende jaren: er is 340 miljoen euro 

beschikbaar voor nieuwe initiatieven en 380 miljoen euro wordt opzij gehouden voor de 

financiering van grote projecten in de kankerbehandeling tijdens de twee volgende jaren. 

Ook in Europese context stegen de Belgische ziekte- en gezondheidskosten tussen 2000 en 2004 

bijzonder fel: gemiddeld 3,8% in de Europese Unie, in België 8,1% (iets minder dan Letland met 

13,3%, Ierland met 10,6% en Hongarije met 9,5%). (Eurostat) 

Volgens de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) 

vertegenwoordigden de uitgaven voor gezondheidszorg in België in 2003 10,1% van het bruto 

binnenlands product. Van die 10,1% werd 7,2% gedekt door de overheid (hoofdzakelijk via de 

verplichte ziekteverzekering), de overige 2,9% was voor rekening van de patiënten. Met dit cijfer 

trad België naar voor als een van de duurste landen van Europa ten aanzien van de patiënten. 

(OESO) Het ACW schat dat ongeveer 20% van de kosten die in 2003 ten laste vielen van de 

patiënten gedekt werden door de aanvullende diensten van de ziekenfondsen en 

verzekeringsmaatschappijen. 80% ervan moest dus nog betaald worden door de betrokkenen 


(Avalosse, H., Cornelis, K., Crommelynck, A., Hannes, P., Verniest, R. en Mertens, R., Federaal 

gezondheidszorgbeleid: genuanceerd oordeel, Het paars beleid beoordeeld, ACW, 2005) 

Bron: Beroepsvereniging der Verzekeringsondernemingen (BVVO). Gebaseerd op gegevens van de 

OESO. 

Volgens het Forum Armoede en Gezondheid is het echter een ijdele hoop dat minder medische 

zorgen geconsumeerd zouden worden in een systeem waarin (meer) remgeld gevraagd wordt. 

(Conclusies van het Forum „Armoede en Gezondheid: knelpunten in de toegankelijkheid van de 

gezondheidszorg. Van ervaringen en onderzoek naar beleid, 14 december 2002) Wat zo‟n 

systeem zeker met zich meebrengt, is het risico dat mensen voor wie de te kosten voor 

gezondheidszorgen te hoog liggen, medische zorgen zoveel mogelijk zullen ontlopen. Met als 

gevolg medische „onderconsumptie‟. 

Twee mogelijke oplossingen om het betalingssysteem toegankelijker te maken, zijn de 

derdebetalersregeling en het stelsel van forfaitaire geneeskunde, als alternatieven voor het 

remgeldsysteem: 

De derdebetalersregeling is een uitzondering op het normaal stelsel waarin een patiënt eerst 

rechtstreeks het integraal bedrag voor zijn verzorging aan de zorgverstrekker betaalt en dat 


vervolgens gedeeltelijk teruggestort krijgt: in het derdebetalerssysteem moeten patiënten de 

zorgverstrekker enkel het remgeld voor de prestatie betalen. Het resterend verschuldigd 

bedrag wordt voor de zorgverlener bijgepast door de mutualiteit. 

Dit systeem is voorlopig enkel toegelaten voor bepaalde categorieën van patiënten: 

rechthebbenden op een verhoogde tegemoetkoming, rechthebbenden op het gewaarborgd 

inkomen voor bejaarden, rechthebbenden op het leefloon, rechthebbenden op een 

tegemoetkoming voor personen met een handicap, alleenstaande gezinshoofden die al langer 

dan zes maanden volledig werkloos zijn, patiënten die tijdens de behandeling overleden zijn 

of zich in een comateuze toestand bevinden, kinderen jonger dan twaalf jaar voor 

tandartsbezoeken, kinderen jonger dan achttien jaar voor tandsparende ingrepen en mensen in 

een medisch tehuis of centrum. 

Behalve individuele artsen, werken ook een aantal instellingen in de welzijns- en 

verzorgingssector volgens de regeling derde betalende. (Adriaenssen, I. en Degraeve, D., 

Toegankelijkheid verzekerd? Doorlichting van de regelgeving van de verzekering voor 

geneeskundige verzorging in België, Onderzoeksrapport, UFSIA, 2001) 

Het lijdt geen twijfel dat de regeling derde betalende een drempelverlagend effect heeft voor 

sociaal zwakkere patiëntencategorieën en bijgevolg de toegang tot de gezondheidszorg kan 

verbeteren voor deze categorieën. Er wordt echter weinig gebruik van gemaakt: slechts in 

twee procent van de raadplegingen bij huisartsen of specialisten. (Adriaenssen, I. en 

Degraeve, D., Toegankelijkheid verzekerd? Doorlichting van de regelgeving van de 

verzekering voor geneeskundige verzorging in België, Onderzoeksrapport, UFSIA, 2001) Dit 

is onder meer toe te schrijven aan het stigmatiserend karakter van deze regeling en de 

administratieve rompslomp die ze voor de zorgverstrekkers meebrengt. (Vanroelen, C., 

Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe kwetsbare groepen in de Belgische gezondheidszorg, 

Academia Press, 2004) 

In een aantal landen wordt de eerstelijnszorg veeleer op een forfaitaire basis gefinancierd, 

bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk en Denemarken. 

Het systeem is ook al lang wettelijk mogelijk in België, maar kwam tot voor kort, onder meer 

door tegenstand vanuit de artsenwereld, niet van de grond. (Louckx, F. en Van Wanseele, C. 

(eds.), De eerste lijn in beweging, Forfaitaire geneeskunde als structureel alternatief voor 

prestatiegeneeskunde?, VUBPRESS, 1998) 


In 1999 maakten dan toch al een kleine dertig „Wijkgezondheidscentra‟ in Vlaanderen en 

„Maisons Médicales‟ in Brussel en Wallonië gebruik van dit systeem van forfaitaire 

geneeskunde. In totaal telden ze in dat jaar zo‟n 60.000 ingeschreven patiënten. Het aantal 

geregistreerde centra en patiënten neemt de laatste jaren toe. (Louckx, F, Patient cost sharing 

and acces to health care, In: Mackenbach, J. en Bakker, M. (eds), Reducing inequalities in 

health. A European perspective, Routledge, 2002) 

Het forfaitair systeem houdt in dat zorgverleners per patiënt die bij hen ingeschreven staat 

iedere maand een forfaitair bedrag ontvangen dat de zorgverlening van de patiënt moet 

dekken. 

Huisartsen, kinesitherapeuten en verpleegkundigen kunnen probleemloos met een 

forfaitsysteem werken. De gebruikers van deze zorgen dienen (op een aantal zeer specifieke 

uitzonderingen na) niet te betalen voor de hen verstrekte zorgen. Met andere woorden, een 

maximale financiële toegankelijkheid. 

Let wel, de ingeschreven rechthebbende moet zich voor de prestaties die gedekt worden door 

het forfait steeds wenden tot de zorgverlener(s) waarbij hij ingeschreven staat. Wanneer aan 

deze voorwaarde niet voldaan wordt, ontvangt de patiënt voor de genoten prestatie geen 

tussenkomst van de ziekteverzekering. (Maroy, L., Het juridisch kader voor de forfaitaire 

betaling in de eerstelijnsgezondheidszorg, In: Louckx, F. en Van Wanseele, C. (eds.), De 

eerste lijn in beweging, Forfaitaire geneeskunde als structureel alternatief voor 

prestatiegeneeskunde?, VUBPRESS, 1998) 

Forfaitair werken heeft evengoed zijn nadelen: in een forfaitair systeem vormen zwaar 

zorgbehoevende patiënten, zoals bijvoorbeeld chronisch zieken, voor de arts een meerkost. 

Hierdoor lopen zwaar zieke of chronische patiënten een risico op onderbehandeling of op een 

versneld doorverwijzen naar de tweede lijn om de werkdruk voor de arts te verlichten. 

(Degraeve, D., De impact van betalingssystemen in de eerstelijnszorg op de efficiëntie, In: 

Louckx, F. en Van Wanseele, C. (eds.), De eerste lijn in beweging, Forfaitaire geneeskunde 

als structureel alternatief voor prestatiegeneeskunde?, VUBPRESS, 1998) 

Daartegenover zijn de voordelen van het systeem van forfaitaire geneeskunde meervoudig. 

Ten eerste is er de garantie op een goede financiële toegankelijkheid van de eerstelijnszorg. 

Ten tweede zijn artsen in dit systeem niet langer geneigd om onnodige bijkomende prestaties 

uit te voeren om hun eigen inkomen omhoog te drijven en op die manier zowel de patiënt als 


de ziekteverzekering op kosten te jagen. Daarenboven is door de multidisciplinaire aanpak 

binnen de centra die gebruik maken van forfaitaire eerstelijnszorg, een meer integrale 

benadering van de gezondheid mogelijk. (Louckx, F, Patient cost sharing and acces to health 

care, In: Mackenbach, J. en Bakker, M. (eds), Reducing inequalities in health. A European 

perspective, Routledge, 2002) 

Essentieel voor het welslagen van dit systeem, is dat het borg staat voor kwaliteit. Alleen dan zal 

het immers patiënten uit alle geledingen van de maatschappij weten aan te trekken en niet 

uitmonden in een „gezondheidszorg voor de armen‟, met helaas opnieuw een dualisering van de 

zorg tot gevolg. (Louckx, F. en Van Wanseele, C. (eds.), De eerste lijn in beweging, Forfaitaire 

geneeskunde als structureel alternatief voor prestatiegeneeskunde?, VUBPRESS, 1998) 

Voorschotten voor gezondheidszorgverstrekkingen 

Een niet onaanzienlijk struikelblok in de betaling voor medische zorgen is de eis om een bedrag 

voor te schieten voor gezondheidszorgverstrekkingen, vooral in ziekenhuizen. Dit is een essentieel 

probleem voor gezinnen die het niet breed hebben. Het komt voor dat ziekenhuizen mensen 

weigeren omdat ze hun voorschot niet kunnen betalen. Sommige ziekenhuizen zouden zelfs over 

een „zwarte lijst‟ van wanbetalers beschikken om systematisch onvermogende zieken te weren. 


bestrijding van de armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, december 2003) Ook ons 

onderzoek toont aan dat het weigeren van patiënten voorkomt (deel IV C 2). Het gaat dan om 

mensen met schulden, vaak met betalingsachterstallen bij het ziekenhuis of bij de zorgverstrekker. 

De weigering wordt veelal gecamoufleerd, bijvoorbeeld door het vragen van een (hoog) 

voorschot. 

Dirk Van Duppen, huisarts bij Geneesheren voor het Volk in Deurne, klaagt aan dat de trend om 

voorschotten te vragen voor medische zorgen zelfs overwaait naar openbare ziekenhuizen. Neem 

bijvoorbeeld Sint-Erasmus in Antwerpen: sinds 2004 is Sint-Erasmus geen OCMW-ziekenhuis 

meer, maar verzelfstandigd in het Ziekenhuis Netwerk Antwerpen (ZNA). Sinds die 

verzelfstandiging is in de ziekenhuizen van het ziekenhuisnetwerk een waarborgsysteem 

ingevoerd dat als klap op de vuurpijl vooral de meest kwetsbaren treft. Posters aan de 


ziekenhuisbalie verduidelijken met beeldtaal, ook voor mensen die ongeletterd zijn of geen 

Nederlands kennen, hoeveel voorschot een patiënt in het ziekenhuis moet betalen. Naast de 

afbeelding van een identiteitskaart en een SIS-kaart staat een bedrag van 25 euro, daaronder de 

afbeelding van een identiteitskaart en een doorschrapte SIS-kaart met een bedrag van 50 euro, en 

ten slotte een doorschrapte identiteitskaart en een doorschrapte SIS-kaart met een bedrag van 100 

euro. Kortom, wie het meest kwetsbaar is en dikwijls het hardst financiële tegemoetkomingen kan 

gebruiken, wordt om het hoogste voorschot verzocht. (Van Duppen, D., SICKO, ook bij ons?, In: 

De Gids 2007, ACW, oktober 2007) 

Helaas houdt de regelgeving tegenover ziekenhuizen geen bepalingen in over de omgang met 

patiënten met een precaire financiële situatie. Enkel de nationale overeenkomst van 18 juni 2007 

tussen verpleeginrichtingen en verzekeringsinstellingen bevat bepalingen over de maximaal 

aanvaardbare voorschotten, met een sociale correctie voor mensen met recht op de verhoogde 

tegemoetkoming en hun personen ten laste. Vanaf 1 juli 2007 mag aan deze laatste categorie nog 

maximum 50 euro (in plaats van voorheen 75 euro) gevraagd worden, “en dit als gevolg van de 

maatregelen op het gebied van betaalbaarheid die voor deze categorie zijn genomen”. Een 

bijzonder belangrijke paragraaf legt daarenboven op dat “de onmogelijkheid om een voorschot te 

betalen geen reden kan zijn om een verblijf in een gemeenschappelijke kamer te weigeren”. 

(Omzendbrief aan de algemene ziekenhuizen bij de tekst van 18 juni 2007 gesloten overeenkomst 

tussen ziekenhuizen en de verzekeringsinstelllingen, OMZ. ZH. 2007/10, 29 juni 2007) Weinig 

(kans)arme mensen zijn echter mondig genoeg om tegen inbreuken tegen deze bepalingen in het 

verweer te gaan. 


Bepalingen inzake voorschotregeling in de nationale overeenkomst tussen ziekenhuizen en de 

verzekeringsinstellingen 

De huidige overeenkomst trad in werking op 1 juli 2007 en geldt tot 30 juni 2009. 

Artikel 7. 

§ 1. Aan de rechthebbende die is opgenomen in een gemeenschappelijke kamer, mag, ongeacht de dienst 

en op zijn vroegst op het ogenblik van de opname, een voorschot worden gevraagd van maximum 150,00 

euro voor de verblijfskosten (zoals vastgesteld in artikel 1 van het KB van 5 maart 1997), het forfaitair 

persoonlijk aandeel in de kosten van de vergoedbare farmaceutische specialiteiten (zoals vastgesteld in 

artikel 2, b van het KB van 7 mei 1991), het bijkomend aandeel van de patiënt betreffende de eerste 

hospitalisatiedag (zoals vastgesteld in artikel 2, § 3 van het KB van 21 september 1993) en de andere 

persoonlijke aandelen in de verpleegdagprijs. 

Dit maximum wordt verminderd tot 75 euro voor de kinderen die de hoedanigheid hebben van persoon 

ten laste in de verzekering voor geneeskundige verzorging en die geen recht hebben op de verhoogde 

verzekeringstegemoetkoming en tot 50 euro voor de personen die recht hebben op de verhoogde 

verzekeringstegemoetkoming en hun personen ten laste. 

De bedragen, bedoeld in de vorige alinea‟s kunnen worden herzien door de Overeenkomstencommissie, als 

blijkt dat de som van zevenmaal het persoonlijk aandeel in de verblijfskosten van de eerste tot de zevende 

hospitalisatiedag, zoals vastgesteld in artikel 1 van het KB van 5 maart 1997, en van het forfaitair persoonlijk 

aandeel in de kosten van de vergoedbare farmaceutische specialiteiten, zoals vastgesteld in artikel 2, b van 

het KB van 7 mei 1991, verhoogd met het bedrag dat is bepaald in artikel 2, § 3 van het KB van 21 

september 1993 en van alle andere persoonlijke aandelen in de verpleegdagprijs, deze bedragen overschrijdt. 

§ 2. Aan de rechthebbende die op zijn verzoek is opgenomen in een een- of tweepersoonskamer mag een 

bijkomend voorschot worden gevraagd van maximum zevenmaal het bedrag van het supplement voor een 

een- of tweepersoonskamer. 

§ 3. Een nieuw voorschot, zoals bepaald in de § 1 en de § 2 van dit artikel, mag worden gevraagd bij het 

begin van elke nieuwe verblijfsperiode van zeven dagen. 


§ 4. In geval er te veel voorschotten werden betaald, moet het saldo worden vereffend aan het loket van 

de inrichting ingeval bij het ontslag van de rechthebbende de definitieve factuur contant wordt betaald; 

zoniet wordt het saldo vereffend bij het versturen van de factuur aan de rechthebbende. Het saldo wordt 

terugbetaald uiterlijk binnen 3 maanden die volgen op het einde van de maand waarin de rechthebbende 

uit de instelling werd ontslagen. 

§ 5. De onmogelijkheid om het voorschot te betalen, kan geen reden zijn om het verblijf van een 

rechthebbende in een kamer van de verpleeginrichting te weigeren tegen de prijs, bedoeld in artikel 87 

van de wet van 7 augustus 1987. 

§ 6. Aan de rechthebbende die behandeld wordt in een van de situaties, beschreven in artikel 4 van deze 

overeenkomst, of in geval van opname in de chirurgische daghospitalisatie waarbij een verstrekking 

wordt verricht die is opgenomen in bijlage 3, 6. (lijst A) van het voornoemde koninklijk besluit van 25 

april 2002, of een in artikel 101bis van datzelfde besluit beoogde verstrekking, mag geen voorschot van 

welke aard ook worden gevraagd behalve indien de rechthebbende geëist heeft in een een- of 

tweepersoonskamer verpleegd te worden. In dat geval bedraagt het voorschot maximaal het bedrag van 

het supplement voor een een- of tweepersoonskamer. 

Bron: Nationale overeenkomst tussen de verpleeginrichtingen en de verzekeringsinstellingen (ZH/2007) 

Terugstorting medische kosten 

Over het algemeen betaalt de patiënt zijn behandeling aan de zorgverstrekker, nadien volgt een 

gedeeltelijke terugbetaling via zijn verzekeringsinstelling. Op die gang van zaken bestaan twee 

uitzonderingen, namelijk voor prestaties in het ziekenhuis en voor voorgeschreven 

geneesmiddelen. In die gevallen betaalt de patiënt enkel remgeld en, ingeval van prestaties in het 

ziekenhuis, nog eventuele supplementen. (Adriaenssen, I. en Degraeve, D., Toegankelijkheid 

verzekerd? Doorlichting van de regelgeving van de verzekering voor geneeskundige verzorging in 

België, Onderzoeksrapport, UFSIA, 2001). 


Terugbetaling van medische kosten door de ziekteverzekering in alle andere gevallen verloopt 

gewoonlijk via storting op de bankrekening. Dit vertraagt echter de onvangst van het dit bedrag, 

terwijl mensen in armoede het geld dikwijls hard nodig hebben voor de aankoop van de 

voorgeschreven medicatie. (Recht op bescherming van de gezondheid, In: In dialoog, 

Tweejaarlijks Verslag, Steunpunt ot bestrijding van de armoede, bestaansonzekerheid en sociale 

uitsluiting, december 2003, blz. 97) 

3.5.3 Problemen in de sociale correctiemechanismen om de 

gezondheidszorg betaalbaar te maken voor kwetsbare groepen 

Verhoogde tegemoetkoming en de maximumfactuur 

Precies om kwetsbare groepen in de gezondheidszorg te beschermen, heeft de wetgever een aantal 

sociale correctiemechanismen ingevoerd die de verschuldigde remgelden verminderen of zelfs in 

zijn geheel neutraliseren: 

WIGW‟s (weduwen, invaliden, gepensioneerden en wezen) en patiënten met een 

OMNIO-statuut uit gezinnen met een laag inkomen (die leven van het bestaansminimum, 

kinderen met recht op verhoogde kinderbijslag, enzovoort) hebben recht op een 

verhoogde tegemoetkoming. Zij betalen minder remgeld voor een consultatie bij een arts, 

tandarts, kinesitherapeut, voor de aankoop van geneesmiddelen en bij een verblijf in het 

ziekenhuis. 

Verder is er de Maximumfactuur (MAF), die waarborgt dat een gezin in één jaar nooit 

meer dan een bepaald bedrag voor verzekerde en noodzakelijke gezondheidszorg moet 

betalen. Het systeem is gebaseerd op het volgende principe: zodra het gezin reeds een 

bepaald bedrag aan remgeld voor welbepaalde medische zorgen betaald heeft, krijgt het 

voor de rest van het jaar voor die vastgelegde medische zorgen zijn remgeld voor 100% 

terug. De hoogte van het MAF-plafond hangt af van het gezinsinkomen. 

Een belangrijk kenmerk van de maximumfactuur is dat gezinnen met een laag of 

bescheiden inkomen een snelle terugbetaling krijgen van wat ze boven het plafond hebben 

betaald. Zeer belangrijk is ook dat die terugbetaling ambtshalve verloopt. Mensen hoeven 

er dus geen aanvraag voor in te dienen. 


Mensen die veel verdienen, kunnen uiteraard niet op de correctiemechanismen terugvallen. 

Om hun kosten te drukken, gaan die veeleer aanvullende privé-verzekeringen afsluiten. In die 

zin zijn de verhoogde tegemoetkoming en de MAF en de aanvullende privé-verzekeringen 

complementaire systemen. 

Als nadeel wordt zo wel eens het categoriserend karakter van de sociale corectiemechanismen 

vernoemd. Je zit in een stelsel of je geniet van een maatregel als je tot een bepaalde categorie 

behoort: je bent weduwe of weduwnaar, minstens zes maanden volledig werkloos, weinig 

verdienend,… 

Een ander, meer ingrijpend minpunt van de MAF is dat niet alle medische verstrekkingen die 

in de ziekteverzekering opgenomen zijn, ook voor de MAF in aanmerking komen. Zo vallen 

de persoonlijke aandelen op de terugbetaalde geneesmiddelen en bepaalde hospitalisatiekosten 

buiten het systeem. 

Voor psychiatrische patiënten valt de tegemoetkoming via de MAF weg zodra ze langer dan 

een jaar in een psychiatrische verzorgingsinstelling opgenomen zijn. Hun persoonlijke 

bijdragen worden dan niet langer als remgeld, maar als verblijfskosten beschouwd. 

De hoogte van het plafond (minstens 450 euro) is ook een probleem: slechts een beperkte 

groep binnen de sociaal kwetsbare categorie komt daadwerkelijk aan dat hoog bedrag. 

Bovendien wordt het remgeld voor mensen met een laag of bescheiden inkomen wel versneld 

terugbetaald, maar het moet wel eerst nog voorgeschoten worden. De maximumfactuur gaat 

dus uit van het principe van „uitgesteld‟ genot. Ze bevordert enkel de financiële 

toegankelijkheid eens de MAF-drempel bereikt is. Dit kan tot gevolg hebben dat mensen 

zolang de drempel niet bereikt is medische zorgen zoveel mogelijk blijven uitstellen 

(waardoor het bereiken van de drempel uiteraard nog opschuift). 

"Ik vraag me af hoe mensen in armoede het plafond van 450 euro kunnen bereiken. Om te kunnen 

profiteren van de maximumfactuur moet je eerst toegang hebben tot de gezondheidszorg. Het systeem 

houdt geen rekening met het feit dat sommige mensen zelfs een gewoon huisartsbezoek niet kunnen 

betalen, laat staan de medicatie die ze eigenlijk zouden moeten innemen" 

Bron: Getuigenis uit De Keeting, 2004 


Exhaustieve lijst van kosten die meetellen voor de MAF: 

de remgelden voor consultaties bij geneesheren, kinesitherapeuten, tandartsen, verpleegkundigen, 

logopedisten, bandagisten, orthopedisten enz.; 

de remgelden voor technische prestaties (medische beeldvorming zoals een echografie of een 

radiografie; labo-onderzoeken zoals een bloedonderzoek enz.); 

de remgelden voor geneesmiddelen uit de terugbetalingscategorieën A, B en C. De categorie staat 

vermeld op de verpakking en bepaalt het aandeel dat de patiënt uit eigen zak moet betalen: 0 % 

voor middelen uit categorie A, 25 % voor categorie B (of 15 % voor wie een verhoogde 

tegemoetkoming geniet) en 50 % voor categorie C; 

de remgelden voor vergoedbare magistrale bereidingen; 

bepaalde kosten van een ziekenhuisopname, met name het persoonlijk aandeel in de ligdagprijs 

(onbeperkt voor opnames in een algemeen ziekenhuis, maar beperkt tot 1 jaar voor een opname in 

een psychiatrisch ziekenhuis) en het dagforfait geneesmiddelen; 

het persoonlijk aandeel in de kosten van materiaal voor kijkoperaties (endoscopie) en van 

materiaal voor viscerosynthese (d.i. chirurgische hechtingstechnieken); 

de afleveringsmarge voor implantaten (bv. pacemaker, hartklep, heupprothese). Het ziekenfonds 

voorziet in een terugbetaling van de meeste implantaten, maar de prijs is vaak nog hoger dan dat 

terugbetaalde bedrag, waardoor de patiënt toch een deel uit eigen zak moet betalen. Dat deel telt 

niet mee voor de MAF. Ziekenhuizen rekenen evenwel vaak ook een afleveringsmarge aan (als 

vergoeding voor het voorraadbeheer, de aankoop van de implantaten, etc.). Die marge wordt wel 

opgenomen in de MAF; 

het forfait voor spoedgevallenzorg; 

de kosten voor enterale voeding (bv. sondevoeding) die in de thuisomgeving wordt toegediend 

aan kinderen jonger dan 19 jaar. 


Zorgforfait, incontinentieforfait, forfait voor hulp van derden, palliatief forfait 

Niet-medische kosten die nochtans voortvloeien uit iemands ziekte of handicap, worden niet 

terugbetaald door de ziekteverzekering en komen evenmin in aanmerking voor de 

maximumfactuur. 

Om patiënten met niet-medische kosten ten gevolge van zorgbehoevendheid toch financieel te 

steunen, bestaan er enkele tegemoetkomingen: 

Ten eerste is er voor chronisch zieken met hoge afhankelijkheidskosten het zorgforfait, 

goed voor een jaarlijkse tussenkomst van 257,79 euro (bedrag 2007). 

Voor patiënten met incontinentieproblemen bestaat een incontinentieforfait van 123,60 

euro per jaar (bedrag 2007). 

Mensen met een beperkte zelfredzaamheid, kunnen aanspraak maken op een forfaitaire 

tegemoetkoming van 12 euro per dag voor hulp van derden (bedrag 2007). 

Terminale patiënten kunnen een tussenkomst krijgen voor palliatieve zorgen van 483,39 

euro per maand. 

Vanroelen, Smeets en Louckx formuleerden binnen hun onderzoek naar kwetsbare groepen in de 

gezondheidszorg twee kritieken op deze tegemoetkomingen. Ten eerste worden ze als een druppel 

op een hete plaat beschouwd in vergelijking met de reële kosten. Ten tweede maakt de categoriale 

aanpak dat heel wat mensen met hoge niet-medische kosten ten gevolge van hun 

gezondheidstoestand, uit de boot vallen omdat ze net niet beantwoorden aan de criteria. 

(Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe kwetsbare groepen in de Belgische 


Langs Vlaamse kant biedt de Vlaamse Zorgverzekering een eerste antwoord op de kosten voor 

niet-medische zorg. Zwaar zorgbehoevende thuiszorgpatiënten kunnen aanspraak maken op een 

forfaitaire maandvergoeding van 95 euro. Of wie in een residentiële zorginstelling (bv. een 

rustoord of psychiatrisch verzorgingstehuis) verblijft, heeft recht op 125 euro. 

Hierbij geldt dezelfde kritiek die reeds verwoord werd door Vanroelen, Smeets en Louckx: de 

vergoeding is vaak niet kostendekkend voor het totaal van de niet-medische kosten, en een 

bijkomend probleem is dat patiënten met een ernstige aandoening maar zonder zware 


zorgbehoeften, niet van de tussenkomst van de zorgverzekering kunnen genieten. (Nationaal 

Verbond Socialistische Mutualiteiten, 2006) 

3.5.4 Doolhof aan voorzieningen, tegemoetkomingen, sociale tarieven, 

gunstmaatregelen en een gebrek aan informatie op maat 

Een laatste belangrijke hinderpaal voor een toegankelijke gezondheidszorg is een tekort aan 

informatie. “Ze zeggen het niet, je moet het maar weten”, drukken mensen in armoede bij De 

Keeting het probleem treffend uit. (De Keeting, 2007) De beschikbare informatie geeft bovendien 

niet altijd een antwoord op de vragen en de noden van de patiënten. “Bijna de gehele 

gezondheidssector is in hetzelfde bedje ziek: in de sector heerst een algemeen onvermogen om in 

een eenvoudige taal met patiënten, de buitenwereld en zelfs onderling met elkaar te 

communiceren. Heel wat zorgverleners zijn zich nochtans van geen kwaad bewust. Ze hebben 

eigenlijk altijd geleerd om te praten in een „geheimtaal‟ die bolstaat van vakjargon en 

terminologie”, aldus Linda Wittevrongel, coördinator van het wijkgezondheidscentrum 

Botermarkt in Gent. (Wittevrongel, L., Recht op gezondheidszorg, thematekst voor het congres 

rond armoede 2004 van het Vlaams Netwerk van Verenigingen waar armen het woord nemen, 

2004) 

Een duidelijke en eenvoudige communicatie komt niet alleen samenwerking in de zorg ten goede, 

maar is in de eerste plaats een pleidooi voor een meer patiëntgerichte aanpak. Houden we daar 

geen rekening mee, dan gaat heel snel „het recht van de sterkste‟ (of de meest mondige) gelden en 

vallen patiënten met een zwakkere socio-economische positie tussen schip en wal (Wittevrongel, 

L., Recht op gezondheidszorg, thematekst voor het congres rond armoede 2004 van het Vlaams 

Netwerk van Verenigingen waar armen het woord nemen, 2004). We moeten ons afvragen of we 

er in de organisatie van onze gezondheidszorg niet te veel van uitgaan dat de patiënt een 

assertieve, weerbare burger is. Een burger die vertrouwd is met moeilijke medische begrippen, die 

een ziekenhuisfactuur kan lezen en interpreteren, inzicht heeft in zijn status als verzekerde, kennis 

heeft van de echellonering van onze gezondheidszorg, weet welke attesten zijn 

zorgafhankelijkheid kunnen bewijzen en waar hij als zorgafhankelijke recht op heeft, beseft wat 

de implicaties zijn van de ondertekening van een opnamedocument in het ziekenhuis, enzovoort. 


Een grote stap vooruit is alleszins de wet op patiëntenrechten van 22 augustus 2002. Die bevat een 

luik dat specifiek hamert op een vlottere communicatie tussen zorgverleners en patiënten. Vijf jaar 

na de inwerkingtreding van de wet, vroeg het Vlaams Patiëntenforum aan 1.250 huisartsen in 

welke mate ze rekening houden met de wet. Uit de bevraging blijkt dat huisartsen helaas nog 

steeds niet echt met de rechten vertrouwd zijn. Ook de communicatie met de patiënt verloopt vaak 

moeizaam. Zowat 36,5% van de huisartsen ondervindt moeilijkheden om zijn patiënten goed te 

informeren. Vooral allochtonen, mensen met een handicap, laagopgeleiden en mensen met 

psychische aandoeningen vormen een moeilijke doelgroep om mee te communiceren. (Vlaams 

Patiëntenplatform, november 2007) 

Een andere uiterst belangrijke wetgeving verplicht ziekenhuizen sinds 1 september 2004 hun 

patiënten een opnameverklaring te laten ondertekenen. Die moet de patiënt toelaten min of meer 

in te schatten wat het kostenplaatje van zijn opname zal zijn. De Federale Ombudsdienst 

Patiëntenrechten stelde echter in 2005 nog steeds vast dat patiënten bijna nooit weten wat de 

kostprijs van een operatie of behandeling zal zijn. In de klachtmeldingen gaat het meer bepaald 

om een gebrek aan informatie over het al dan niet geconventioneerd zijn van de 

beroepsbeoefenaar en de implicaties daarvan voor de patiënt, de aanrekening van supplementen 

bij de opname of behandeling en de gevolgen van de ondertekening van het opnamedocument. 

(Jaarverslag 2006 Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt) 

Dat de wet vaak met de voeten getreden wordt, komt onder andere omdat voor niet-navolging 

geen sancties voorzien zijn. Daarbovenop komt dat het opnameformulier meestal te moeilijk 

opgesteld is. Meer dan eens wordt het verplicht onderdeel waarin de patiënt om verzorging tegen 

terugbetalingstarief kan verzoeken bijvoorbeeld overgeslagen of weggelaten. In de plaats krijgt hij 

al eens een formulier ter ondertekening voorgelegd waarbij hij nietsvermoedend allerlei 

supplementen aanvaardt, terwijl achteraf soms ook nog geknoeid wordt met de „diverse kosten‟- 

rubriek. (Magda De Meyer, persbericht sp.a van 31 januari 2006) 

De nood aan permanente aandacht voor een duidelijke en eenvoudige communicatie geldt in het 

bijzonder voor (kans)armen. Een gebrek aan informatie is immers een niet te onderschatten factor 

in een complex samenspel van mechanismen die maken dat mensen met een lagere socio- 

economische status minder gebruik maken van gezondheidszorgen. (Levecque, K. en De Boyser, 

K., Arm en ziek, rijk en gezond? Overheidsantwoorden in de voorbije vijftien jaar, in: Armoede en 

Sociale Uitsluiting, Jaarboek 2006, Acco, 2006) Het in toenemende mate verwijzen naar het 


internet voor informatie zal de informatiekloof tussen rijk en arm trouwens alleen maar doen 

toenemen, aangezien armen over het algemeen minder toegang hebben tot het internet. 

(Wittevrongel, L., Recht op gezondheidszorg, thematekst voor het congres rond armoede 2004 van 

het Vlaams Netwerk van Verenigingen waar armen het woord nemen, 2004) 

Niet alleen (kans)armen missen overigens veel informatie of kennen de kanalen niet waar ze 

informatie kunnen vinden, ook zorgen hulpverleners kennen dat gevoel, waardoor ze ook niet 

altijd ondersteuning kunnen bieden om de patiënt op zijn rechten en voordelen te wijzen. Heel wat 

tegemoetkomingen worden immers niet automatisch toegekend, terwijl voor problemen als 

„arbeidsongeschiktheid‟, „zorgbehoevendheid‟, en „verminderde zelfredzaamheid‟ vaak 

verschillende meetinstrumenten en criteria bestaan. (Wittevrongel, L., Recht op gezondheidszorg, 

thematekst voor het congres rond armoede 2004 van het Vlaams Netwerk van Verenigingen waar 

armen het woord nemen, 2004) 

Last but not least komt het voor dat mensen in armoede niet direct geholpen wíllen worden. 

Vanuit hun gezondheidscultuur en structurele levenscontext ontwikkelen zij vaak specifieke 

strategieën en reactiepatronen om moeilijke situaties het hoofd te bieden. Tegenover hulpverleners 

en bepaalde diensten durven ze zich daarbij soms wantrouwig of zelfs agressief te gedragen. Om 

hulp moeten vragen versterkt voor hen ook het gevoel van onmacht, stigmatisering en schaamte, 

waardoor ze zelfs kunnen afzien om de stap naar professionele hulp te zetten. Hierdoor gedraagt 

men zich wantrouwig of soms agressief ten aanzien van hulpverleners en bepaalde diensten. 

(Lagasse, R, Humblet, P.C, Lenaerts, A, Godin, I., Moens, G.F. Health and social inequities in 

Belgium, In: Social science and medicine, 31/3, 1990) 

Van de meeste van tegemoetkomende maatregelen worden (kans)armen helaas niet eens zoveel 

beter, omdat ze vooral focussen op zorgbehoevendheid en geen afdoend antwoord bieden voor het 

eigenlijke probleem waar mensen in armoede mee kampen: hun lage inkomens tegenover een dure 

gezondheidszorg. 


Recht op informatie in de Wet op de patiëntenrechten (22 augustus 2002) 

Art. 7. 

§ 1. De patiënt heeft tegenover de beroepsbeoefenaar recht op alle hem betreffende informatie die nodig is 

om inzicht te krijgen in zijn gezondheidstoestand en de vermoedelijke evolutie ervan. 

§ 2. De communicatie met de patiënt geschiedt in een duidelijke taal. 

De patiënt kan erom verzoeken dat de informatie hem schriftelijk wordt bevestigd. 

Op schriftelijk verzoek van de patiënt kan de informatie worden meegedeeld aan een door hem 

aangewezen vertrouwenspersoon. Dit verzoek van de patiënt en de identiteit van deze vertrouwenspersoon 

worden opgetekend in of toegevoegd aan het patiëntendossier. 

§ 3. De informatie wordt niet aan de patiënt verstrekt indien deze hierom uitdrukkelijk verzoekt tenzij het 

niet meedelen ervan klaarblijkelijk ernstig nadeel voor de gezondheid van de patiënt of derden oplevert en 

mits de beroepsbeoefenaar hierover voorafgaandelijk een andere beroepsbeoefenaar heeft geraadpleegd en 

de desgevallend aangewezen vertrouwenspersoon, bedoeld in § 2, derde lid, heeft gehoord. 

Het verzoek van de patiënt wordt opgetekend in of toegevoegd aan het patiëntendossier. 

§ 4. De beroepsbeoefenaar mag de in § 1 bedoelde informatie uitzonderlijk onthouden aan de patiënt, 

voorzover het meedelen ervan klaarblijkelijk ernstig nadeel voor de gezondheid van de patiënt zou 

meebrengen en mits de beroepsbeoefenaar hierover een andere beroepsbeoefenaar heeft geraadpleegd. 

In dergelijk geval voegt de beroepsbeoefenaar een schriftelijke motivering toe aan het patiëntendossier en 

licht hij de desgevallend aangewezen vertrouwenspersoon bedoeld in § 2, derde lid, in. 

Zodra het meedelen van de informatie niet langer het in het eerste lid bedoelde nadeel oplevert, moet de 

beroepsbeoefenaar de informatie alsnog meedelen. 

Art. 8. 

§ 1. De patiënt heeft het recht om geïnformeerd, voorafgaandelijk en vrij toe te stemmen in iedere 

tussenkomst van de beroepsbeoefenaar. 

Deze toestemming wordt uitdrukkelijk gegeven behalve wanneer de beroepsbeoefenaar, na de patiënt 


voldoende te hebben geïnformeerd, uit de gedragingen van de patiënt redelijkerwijze diens toestemming 

kan afleiden. 

Op verzoek van de patiënt of van de beroepsbeoefenaar en met de instemming van de beroepsbeoefenaar 

of van de patiënt, wordt de toestemming schriftelijk vastgelegd en toegevoegd aan het patiëntendossier. 

§ 2. De inlichtingen die aan de patiënt verstrekt worden, met het oog op het verlenen van diens 

toestemming bedoeld in § 1, hebben betrekking op het doel, de aard, de graad van urgentie, de duur, de 

frequentie, de voor de patiënt relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risico's verbonden aan de 

tussenkomst, de nazorg, de mogelijke alternatieven en de financiële gevolgen. Ze betreffen bovendien de 

mogelijke gevolgen ingeval van weigering of intrekking van de toestemming, en andere door de patiënt of 

de beroepsbeoefenaar relevant geachte verduidelijkingen, desgevallend met inbegrip van de wettelijke 

bepalingen die met betrekking tot een tussenkomst dienen te worden nageleefd. 

§ 3. De in § 1 bedoelde informatie wordt voorafgaandelijk en tijdig verstrekt en onder de voorwaarden en 

volgens de modaliteiten voorzien in § 2 en § 3 van artikel 7. 

§ 4. De patiënt heeft het recht om de in § 1 bedoelde toestemming voor een tussenkomst te weigeren of in 

te trekken. 

Op verzoek van de patiënt of de beroepsbeoefenaar wordt de weigering of intrekking van de toestemming 

schriftelijk vastgelegd en toegevoegd aan het patiëntendossier. 

De weigering of intrekking van de toestemming heeft niet tot gevolg dat het in artikel 5 bedoelde recht op 

kwaliteitsvolle dienstverstrekking jegens de beroepsbeoefenaar ophoudt te bestaan. 

Indien de patiënt toen hij nog in staat was de rechten zoals vastgelegd in deze wet uit te oefenen, 

schriftelijk te kennen heeft gegeven zijn toestemming tot een welomschreven tussenkomst van de 

beroepsbeoefenaar te weigeren, dient deze weigering te worden geëerbiedigd zolang de patiënt ze niet 

herroept op een moment dat hij in staat is om zijn rechten zelf uit te oefenen. 

§ 5. Wanneer in een spoedgeval geen duidelijkheid aanwezig is omtrent de al dan niet voorafgaande 

wilsuitdrukking van de patiënt of zijn vertegenwoordiger zoals bedoeld in hoofdstuk IV, gebeurt iedere 

noodzakelijke tussenkomst van de beroepsbeoefenaar onmiddellijk in het belang van de gezondheid van 

de patiënt. De beroepsbeoefenaar maakt hiervan melding in het in artikel 9 bedoelde patiëntendossier en 

handelt van zodra dit mogelijk is overeenkomstig de bepalingen van de voorgaande paragrafen. 


Art. 9. 

§ 1. De patiënt heeft ten opzichte van de beroepsbeoefenaar recht op een zorgvuldig bijgehouden en veilig 

bewaard patiëntendossier. 

Op verzoek van de patiënt voegt de beroepsbeoefenaar door de patiënt verstrekte documenten toe aan het 

hem betreffende patiëntendossier. 

§ 2. De patiënt heeft recht op inzage in het hem betreffend patiëntendossier. 

Aan het verzoek van de patiënt tot inzage in het hem betreffend patiëntendossier wordt onverwijld en ten 

laatste binnen 15 dagen na ontvangst ervan gevolg gegeven. 

De persoonlijke notities van een beroepsbeoefenaar en gegevens die betrekking hebben op derden zijn van 

het recht op inzage uitgesloten. 

Op zijn verzoek kan de patiënt zich laten bijstaan door of zijn inzagerecht uitoefenen via een door hem 

aangewezen vertrouwenspersoon. Indien deze laatste een beroepsbeoefenaar is, heeft hij ook inzage in de 

in het derde lid bedoelde persoonlijke notities. 

Indien het patiëntendossier een schriftelijke motivering bevat zoals bedoeld in artikel 7, § 4, tweede lid, 

die nog steeds van toepassing is, oefent de patiënt zijn inzagerecht uit via een door hem aangewezen 

beroepsbeoefenaar, die ook inzage heeft in de in het derde lid, bedoelde persoonlijke notities. 

§ 3. De patiënt heeft recht op afschrift van het geheel of een gedeelte van het hem betreffend 

patiëntendossier, tegen kostprijs, overeenkomstig de in § 2 bepaalde regels. Ieder afschrift vermeldt dat 

het strikt persoonlijk en vertrouwelijk is. 

De beroepsbeoefenaar weigert dit afschrift indien hij over duidelijke aanwijzigingen beschikt dat de 

patiënt onder druk wordt gezet om een afschrift van zijn dossier aan derden mee te delen. 

§ 4. Na het overlijden van de patiënt hebben de echtgenoot, de wettelijk samenwonende partner, de partner 

en de bloedverwanten tot en met de tweede graad van de patiënt, via een door de verzoeker aangewezen 

beroepsbeoefenaar, het in § 2 bedoelde recht op inzage voorzover hun verzoek voldoende gemotiveerd en 

gespecifieerd is en de patiënt zich hiertegen niet uitdrukkelijk heeft verzet. De aangewezen 

beroepsbeoefenaar heeft ook inzage in de in § 2, derde lid, bedoelde persoonlijke notities. 


3.5.5 Relatieve druk gezondheidszorgkosten op het huishoudbudget 

Socio-economische ongelijkheden in de betaalbaarheid van medische zorgen kunnen we het best 

nagaan door te kijken welke bedrag huishoudens relatief (d.i. in functie van hun huishoudbudget) 

aan gezondheidszorg moeten besteden. Voor het berekenen van de relatieve druk van 

gezondheidszorgkosten op het huishoudbudget werden in de Gezondheidsenquête de maandelijkse 

absolute uitgaven voor gezondheidszorgen (kosten voor gezondheidszorgverstrekkers, 

geneesmiddelen en verblijfskosten in het ziekenhuis) gedeeld door het beschikbaar equivalent 

inkomen en vervolgens opgeteld. Ook huishoudens die geen gezondheidskosten hadden tijdens de 

referentieperiode werden mee in rekening gebracht. 

Het beschikbaar equivalent inkomen of het beschikbaar inkomen op individueel niveau wordt berekend 

door het aantal gezinsleden te verrekenen in het beschikbaar gezinsinkomen. 

Het beschikbaar inkomen zelf is gelijk aan het bruto inkomen (loon of inkomen als zelfstandige, inkomen 

uit eigendom, financiële inkomsten, sociale transfers, andere bruto inkomsten), waarvan taxen, sociale 

bijdragen en transferten tussen huishoudens afgehouden zijn. 

Om het beschikbaar equivalent inkomen te berekenen, wordt het beschikbaar gezinsinkomen gedeeld door 

het aantal gezinsleden, waarbij de referentiepersoon een gewicht van 1 toegekend krijgt, elke andere 

persoon ouder dan 14 jaar een gewicht van 0,5 en elk kind een gewicht van 0,3. 

Gemiddeld spenderen de Belgen 7,84% van hun huishoudbudget aan hun gezondheid. In absolute 

bedragen liggen de uitgaven voor de hogere inkomensklassen hoger dan voor de lagere 

inkomensklassen. In relatieve termen ziet dat beeld er echter helemaal anders uit: bij de laagste 

inkomenscategorie wordt 14% van het huishoudbudget opgeslorpt voor gezondheidszorgkosten, 

voor de hoogste inkomenscategorie maken die slechts 3% uit van het budget. 

(Gezondheidsenquête door middel van interview 2004, Wetenschappelijk Instituut voor 



3.5.6 Subjectieve druk gezondheidszorgkosten op het huishoudbudget 

De Gezondheidsenquête meet ook de moeilijkheden voor de respondent op om 

gezondheidszorgkosten in het huishoudbudget in te calculeren. 29% van de Belgische 

huishoudens (bijna een derde van de bevolking) gaf in 2004 aan dat de gezinsuitgaven voor 

gezondheidszorgen (zeer) moeilijk te dragen waren. 

Dat is vooral het geval bij de lagere socio-economische groepen. 51% van de respondenten met 

een lager of geen diploma, of 56% met een inkomen beneden 750 euro en 54% met een inkomen 

tussen 750 en 1000 euro per maand heeft het financieel lastig om gezondheidszorgen te betalen. 

Bijna de helft zijn eenoudergezinnen (47%), ruim een derde is alleenstaand (34%). 

Uit een recente bevraging enquête van privéverzekeraar DKV en Roularta blijkt dat driekwart van 

de Belgen zich inderdaad zorgen maakt over de betaalbaarheid van de gezondheidszorg. 20% 

verklaart de uitgaven voor gezondheidszorg niet meer in hun budget passen, ook al heeft negen op 

tien ondervraagden een aanvullende hospitalisatieverzekering. (DVK en Roularta, november 

2007) 

BESLUIT 

Er is nog altijd werk aan de winkel om aan eenieder, ongeacht de sport op de socio- 

economische ladder, dezelfde kwaliteitsvolle en betaalbare gezondheidszorg te verzekeren. 

Op dit moment spelen nog altijd cultuurgebonden en (waar deze cultuur niet van losstaat) 

financiële drempels waardoor (kans)armen hun gezondheid (noodgewongen) verwaarlozen. 

Vooral gezinnen die moeten rondkomen van een laag inkomen (heel dikwijls een 

vervangingsinkomen en dikwijls alleenstaanden) en mensen die net tussen de mazen van het 

sociale-zekerheidsnet vallen, vormen ernstige risicocategorieën. 

Zeker voor hen is het uiterst belangrijk te weten waarvoor ze wel en niet (hoeven te) betalen 

en/of een tegemoetkoming kunnen krijgen. Niet alleen voldoende financiële middelen, maar 

ook kennis en mondigheid zijn immers voor iedereen de sterkste wapens om te krijgen waar 

hij of zij recht op heeft. Dat ondervindt Verbruikersateljee overigens dagelijks. Vandaar de 

nood aan initatieven om mensen door hun rechten en plichten te gidsen. Bijzondere 

inspanningen moeten daarvoor worden geleverd voor patiënten en hun gezinnen in 

schuldoverlast. 


4 Medische kosten en schuldproblemen: de 

resultaten van het onderzoek 

4.1 Medische kosten, gezinsbudget en schulden 

4.1.1 Mensen met schuldoverlast 

Het onderzoek heeft betrekking op mensen met schuldoverlast (zie deel 2.1.1). Meer in het 

bijzonder gaat het om mensen die in een bijzondere vorm van schuldhulpverlening zijn geraakt en 

een beroep doen op budgetbeheer of collectieve schuldenregeling. Deze vormen van 

schuldhulpverlening zijn specifiek gericht op mensen die in een bijzondere financiële noodsituatie 

verkeren. 

Het inkomen 

Mensen met schulden zijn niet noodzakelijk mensen met een laag inkomen. Ook mensen met een 

redelijk tot hoog inkomen kunnen in een situatie geraken waarbij zij het geheel van hun schulden 

niet meer aankunnen. Niettemin zal verder blijken dat het inkomen een belangrijke rol speelt bij 

het genereren en in stand houden van een schuldenlast uit medische kosten. Het inkomen zal ook 

in belangrijke mate bepalend blijken voor de mogelijkheid voor de schuldenaar om toegang te 

blijven hebben tot de medische zorg, niet alleen voor, maar ook tijdens de hulpverlening. 


Hoeveel bedraagt het inkomen van cliënten die bij de schuldhulpverleners terecht komen? 

De cliënten van de schuldhulpverleners situeren zich vooral in de inkomenscategorieën 750 – 

1000 euro en 1000 – 1250 euro Dit neemt niet weg dat er ook schuldhulpverleners zijn die meer 

met mensen uit lagere of hogere inkomenscategorieën te maken krijgen. 

4.1.2 Impact van medische kosten op het gezinsbudget en op de 

schuldoverlast 

Het onderzoek gaat over mensen met schulden die onder meer uit medische kosten voortkomen. 

Allen hebben zij dus te maken met uitgaven voor gezondheidszorgen die belangrijke gevolgen 

hebben voor het gezinsbudget. In welke mate drukken de verschillende gezondheidszorgen op dit 

budget? 


Opvallend is dat bijna al de schuldhulpverleners de kosten van ziekenhuisopnames aanduiden als 

een zware last (54,5%) of als de zwaarste last (43,3%) voor het gezinsbudget. De 

ziekenhuisopname is een uitgesproken aangelegenheid waarvan de financiële gevolgen te voelen 

zijn. De ziekenhuisopnames worden vrijwel onmiddellijk gevolgd door de uitgaven voor 

medicatie die met 57,6% (zware last) en 27,3% (zwaarste last) een zeer groot gewicht in de 

gezinsuitgaven krijgen toegekend. Iets genuanceerder is het beeld voor de specialisten en de 

aankoop van diverse hulpmiddelen, hoewel er ook voor deze uitgaven nog een beduidend 

overwicht is van de beoordeling als zware last. Een aanzienlijke meerderheid beschouwt de 


uitgaven voor eerstelijnsconsultaties, de preventieve gezondheidsuitgaven, de thuiszorg en 

mantelzorg als uitgaven die hun cliënten over het algemeen wel kunnen dragen. 

4.1.3 Verzekering tegen medische risico’s 

Medische kosten kunnen zwaar wegen op het gezinsbudget. De mate waarin een gezin daartegen 

verzekerd is, is vaak essentieel om tegen de gevolgen ervan bestand te blijven. Ons land kent 

daartoe een sterk uitgebouwd – en alom geprezen – stelsel van verplichte verzekering, met 

daarnaast aanvullende en vrije verzekeringen. Wij gingen na hoe het zit met de verzekering van 

onze doelgroep. 

Verplichte ziekteverzekering 


Aangezien het beleid streeft naar een maximale aansluiting bij de ziekteverzekering, zou men hier 

hogere cijfers kunnen verwachten. Let er wel op dat de vraag niet luidt of men bij de verplichte 

ziekteverzekering is aangesloten, maar dan wel of men er mee in orde is. De schuldhulpverleners 

moeten al te dikwijls vaststellen dat één en ander niet in orde gebracht is. Eerder wezen we er al 

op dat problemen rijzen wanneer mensen onvoldoende rechten hebben opgebouwd om een 

volledig beroep te kunnen doen op de ziekteverzekering (deel 3.4.1). Een kenmerk van de 

doelgroep is dat ze op korte termijn plannen, ze zijn vaak administratief gehandicapt. 

Als reden waarom de doelgroep niet in orde is met de verplichte ziekteverzekering noemen de 

hulpverleners vooral de kostprijs (62,8%) en de onwetendheid (62,0%). 


Zorgverzekering 

De Vlaamse zorgverzekering, die evenzeer een verplicht karakter heeft, scoort veel slechter bij de 

doelgroep dan de verplichte ziekteverzekering. Een grote groep van de schuldhulpverleners stelt 

dat de cliënten soms (41,0%) of zelden (30,6%) in orde is. 

Veruit het meest wordt onwetendheid over deze verzekering aangeduid als oorzaak van het niet in 

orde zijn (76,7%). Daarna wordt door vrijwel de helft (48,9%) ook de kostprijs aangeduid. De 


Vlaamse zorgverzekering blijkt lang niet voor iedereen gemakkelijk betaalbaar te zijn. Dit wordt 

overigens bevestigd door de focusgroep van schuldhulpverleners: 

“De cliënten hebben niet genoeg geld voor de zorgverzekering en betalen die dan ook niet, ook al 

is ze verplicht. Gevolg is dan wel dat er zware boetes volgen. Het is zoals met andere 

verzekeringen die verplicht worden gesteld, zoals bijvoorbeeld de brandverzekering die door een 

huurovereenkomst verplicht wordt. Ook die wordt soms achterwege gelaten, met alle gevolgen 

van dien.” 

Mutualiteit 


Met betrekking tot de aansluiting van het cliënteel bij een mutualiteit blijken zich volgens de 

schuldhulpverleners eerder weinig problemen te stellen. Toch gebeurt het dat cliënten niet zijn 

aangesloten. In dergelijke gevallen worden onwetendheid en kostprijs ongeveer in gelijke mate 

als oorzaak aangeduid. 

Hospitalisatieverzekering 

De hospitalisatieverzekering is in ons land een zeer courant verzekeringsproduct. Tal van mensen 

hebben een hospitalisatieverzekering, bij hun mutualiteit of bij een private verzekeraar, 

individueel of door een groepsverzekering (bijvoorbeeld afgesloten via de werkgever). Deze 

hospitalisatieverzekering biedt verzekerden een waarborg tegen allerhande medische kosten. Het 

gaat dan vooral om die uitgaven die niet door de verplichte ziekteverzekering worden gedekt. 

Deze kunnen soms aardig oplopen en ook bij mensen die normaal geen financiële problemen 

hebben aanleiding geven tot moeilijkheden. We merkten overigens reeds op dat de hoge kostprijs 

van ziekenhuisopnamen de vraag naar hospitalisatieverzekeringen doet toenemen (deel 3.4.2). 

Hoe zit het met de de hospitalisatieverzekering bij onze doelgroep? 


Men kan niet zeggen dat de hospitalisatieverzekering algemeen ingeburgerd is bij mensen met 

schuldoverlast. Een grote meerderheid van de schuldhulpverleners (59,3%) zegt dat de doelgroep 

slechts zelden een hospitalisatieverzekering heeft. Een toch nog aanzienlijk grote tweede groep 

(33,3%) houdt het erbij dat dit “soms” voorkomt. 

De overgrote meerderheid van de schuldhulpverleners (91,9%) duidt de kostprijs van de 

hospitalisatieverzekering aan als één van de redenen om geen verzekering af te sluiten. Volgens 

een belangrijke groep (39,3%) speelt onwetenheid ook in verband met dit product een rol. 

Wanneer iemand voor zware medische kosten staat, zal het al dan niet hebben van een 

hospitalisatieverzekering in belangrijke mate mede bepalend zijn voor de mate waarin deze kosten 

kunnen worden gedragen. Ook in de focusgroep van schuldhulpverleners werd gewezen op het 

ontbreken van een hospitalisatieverzekering als belangrijk element dat bijdraagt tot verergering 

van de financiële situatie en dat eventueel leidt tot schuldoverlast (zie hierna, deel 4.2.1). 

Uitgerekend de financiële drempel zal mensen met schulden van die mogelijkheid uitsluiten. In 

de mate dat mensen genoodzaakt worden hun toevlucht te nemen tot private verzekeringen om 

bepaalde medische risico‟s te dekken, zullen onder meer mensen met schulden slachtoffer worden 

van die tendens. 


De automatische toekenning van tegemoetkomingen 

Naast de vormen van verzekering tegen medische risico‟s, hadden we ook aandacht voor het 

principe van de automatische toekenning van de tussenkomsten. Dit is onder meer het geval voor 

de maximumfactuur. Met betrekking tot andere tegemoetkomingen blijft dan weer het principe 

gelden dat een aanvraag moet worden ingediend. Voor enkele van dit soort tegemoetkomingen 

stelden we de vraag in hoeverre de cliënten van dit recht gebruik maken. 

Het is frappant dat voor de verschillende voorgelegde tegemoetkomingen de antwoorden “zelden” 

en “soms” wel zeer overwegend zijn. Dit wijst erop dat de cliënten die steun al te vaak aan zich 

laten voorbijgaan. Hier stelt zich het klassieke probleem dat het voorzien van sociale voordelen 

wel een mooi is, maar dat ze bij het publiek veel beter bekend moeten zijn, willen zij hun doel 

bereiken. 

Het gebrek aan informatie hierover wordt nog problematischer bij diegenen die de meeste nood 

hebben aan die tegemoetkomingen. Veel cliënten hebben dus nood aan informatie en daar ligt een 

bijzondere taak voor de hulpverleners. 


De overgrote meerderheid van de schuldhulpverleners (90,4%) beschouwt het als een onderdeel 

van haar taak de cliënten te informeren over de tegemoetkomingen waarop ze recht hebben, maar 

die ze niet automatisch toegekend krijgen. Om die taak te vervullen moeten zij er natuurlijk zelf 

van op de hoogte zijn. Ook die vraag legden we voor. 

De overgrote meerderheid van de schuldhulpverleners (82,1%) is van oordeel dat ze niet 

voldoende op de hoogte zijn van de tegemoetkomingen in gezondheidskosten die niet automatisch 

worden toegekend. 

Vraag is in welke mate we dergelijke kennis realistisch gesproken van hen mogen verwachten. 

De cliënten worden geconfronteerd met zoveel diverse soorten schulden, invorderingsprocedures, 

mogelijkheden van sociale tegemoetkomingen, enzovoort, dat die onmogelijk door één en 


dezelfde schuldhulpverlener tot in de finesses kunnen gekend worden. Laat staan dat zulks dan 

van de gewone burger kan worden verwacht. 

De automatische toekenning van sociale tegemoetkomingen is een maatregel die hier voor een 

groot stuk zou aan verhelpen. Deze maatregel vond ook steun bij diverse schuldhulpverleners, 

schuldenaars en zorgverstrekkers. 

Het mogelijke bezwaar tegen de automatische toekenning is, dat dit in conflict zou komen met het 

recht op een persoonlijke levenssfeer van de betrokkenen. Dit werd echter sterk gerelativeerd 

door één van de hulpverleners: “Welk recht op privacy heeft een arme mens op dit moment dan?” 

4.2 Medische kosten als oorzaak van schuldoverlast 

4.2.1 Over welke medische kosten gaat het? 

Wanneer mensen in een situatie van schuldoverlast zijn geraakt waarbij onder meer medische 

kosten gemoeid zijn, liggen verschillende oorzaken en mechanismen aan de basis daarvan. We 

legden de voornaamste daarvan aan de schuldhulpverleners voor. 



Vooral ziekenhuiskosten en zware zorgbehoeften van gezinsleden dragen aanzienlijk bij tot 

schuldproblemen bij de doelgroep. Verder speelt ook het gegeven dat de cliënt niet verzekerd is een 

belangrijke rol. 


We overlopen hierna de opeenvolgende redenen voor de schuldoverlast die in de bevraging werden 

voorgelegd. 

1) Zware zorgbehoeften van minstens één van de gezinsleden 

Zware zorgbehoeften hebben we in de bevraging niet gedefinieerd. Wel vermelden we als voorbeeld 

zware fysieke handicap, chronische zieke, een ernstige ziekte als kanker,… In de praktijk zal het vrijwel 

steeds gaan om een langdurige opeenvolging van behandelingen en zorgen. Dit staat dan in tegenstelling 

tot de curatieve gezondheidszorgen, die zich voordoen naar aanleiding van een occasionele ziektesituatie 

(zoals bedoeld in het punt twee). 

Zware zorgbehoeften wegen zeer zwaar door. De overgrote meerderheid van de schuldhulpverleners 

vermeldt dit als een belangrijke (44,4%) tot heel belangrijke (31,9%) reden van schuldoverlast. In totaal 

noemt bijna een derde van hen (30,8%) dit de belangrijkste reden. 

Een typisch voorbeeld van dergelijke zware zorgbehoeften is de behandeling van een chronische ziekte. 

Getuigenis van Hedwig, een (nu 60-jarige) alleenstaande vrouw met vier kinderen die in 

budgetbeheer is behandeld: 

“Ik ben gestopt met werken zodra de kinderen geboren werden. Dat was een heel moeilijke 

periode. Ik had steeds minder en minder geld en kreeg op de duur nog slechts 20.000 frank 

invaliditeitsuitkering. Ik sukkelde met chronische bronchitis. Ik had de ene operatie na de andere. 

Ik was in orde met de ziekteverzekering, maar had vroeger geen hospitalisatieverzekering, nu wel. 

Door operaties ben ik in financiële problemen geraakt en dan heb ik budgetbeheer gevraagd.” 

2) Kosten voor occasionele curatieve gezondheidszorgen 

Deze kosten wegen volgens de hulpverleners heel wat minder door in het veroorzaken van de 

schuldoverlast. De grootste groep (35,3%) beoordeelt deze reden in de afweging als “tussen beide”. Iets 

meer respondenten beschouwen deze factor als “niet belangrijk” (31,6%) dan als “belangrijk” (26,5%). 

Curatieve zorgen kunnen dus ook bijdragen tot de schuldenproblemen, maar de schuldhulpverleners 

situeren de problemen toch eerder bij de zware zorgbehoeften. 

3) Kosten voor preventieve gezondheidszorgen 

Ook hier beoordeelt de grootste groep deze reden in de afweging als “tussen beide” (42,2%), onmiddellijk 

gevolgd door een groep die deze reden als “niet belangrijk” beoordeelt (39,3%). De impact van 

preventieve kosten op de schuldsituatie wordt dus door de meeste respondenten relatief geringer ingeschat 


dan de zware en occasionele gezondheidszorgen bedoeld in de eerste twee gevallen. Blijkbaar gaat het om 

uitgaven die de leden van de doelgroep niet vaak doen. Wij stelden trouwens al eerder vast dat de meeste 

respondenten de preventieve gezondheidszorgen “geen te zware last” toekennen (50,0%, zie deel 4.1.2). 

Ook in de bevraging van de schuldenaars wordt duidelijk dat uitgaven voor preventieve gezondheidszorgen 

niet of nauwelijks gedaan worden. Bijvoorbeeld in het verhaal van Roger, dat in punt 4 uitgebreider aan 

bod komt. 

Roger: “De preventieve zorg: dat is onmogelijk, dat stel ik uit. “ 

4) Ziekenhuisopnamekosten 

Hiervoor (deel 4.1.2) werd reeds duidelijk dat kosten ingevolge ziekenhuisopname zwaar tot zeer zwaar 

wegen op het gezinsbudget van mensen die in de schuldhulpverlening terechtkomen. Het zijn trouwens 

niet zozeer de remgelden die de ziekenhuisfacuur zwaar doen oplopen, dan wel de veelheid aan 

supplementen (zie deel 3.4.2). 

De ziekenhuisopnamekosten liggen dan ook in belangrijke mate aan de oorsprong van schuldproblemen. 

Meer nog dan bij de zware zorgbehoeften noemt het overgrote deel van de schuldhulpverleners deze 

kosten als een belangrijke (55,1%) tot heel belangrijke (35,3%) reden van schuldoverlast. Iets minder dan 

de helft (44,4%) noemt dit trouwens de belangrijkste reden. 

In de verschillende getuigenissen van schuldenaars komt dit meerdere malen voor. Een citaat uit het 

voorbeeld van Jos: 

“Mijn ziekenhuisfacturen waren mijn zwaarste kosten. Als je daar een week logeert… En dan die 

professors...” 

Het verhaal van Roger illustreert treffend dat herhaaldelijke ziekenhuisopnames in sterke mate 

een opbouw van schulden op gang kunnen brengen. Zijn financiële problemen zijn begonnen 

door zware epilepsieaanvallen. 

Roger woont tijdelijk in een instelling voor daklozen omdat hij een appartement huurde dat niet 

voldeed aan de normen. Aangezien die situatie niet goed was voor zijn gezondheid, besliste hij op 

advies van de hulpverleners om naar de opvang te verhuizen en het appartement op te zeggen. 

Het ziet er naar uit dat hij volgende maand kan verhuizen naar een beter appartement. 

Roger heeft schulden. De totale schuldenlast bedraagt 6.274.45 euro. Sedert een jaar zit hij in de 

hulpverlening bij een CAW en krijgt hij integrale begeleiding en budgetbeheer. Er wordt een 


aanvraag om collectieve schuldbemiddeling voorbereid. Het inkomen van Roger, een 

inkomensvervangende tegemoetkoming, bedraagt 765 euro per maand: 

“Het is begonnen op mijn 8 jaar. Door een ernstig fietsongeval kamp ik met epilepsie. Op 16- 

jarige leeftijd verergerden de epileptische aanvallen. Ik moest continu vallen, vallen, vallen. Van 

dan af heb ik eigenlijk niks anders meer gekend dan ziekenhuis in, ziekenhuis uit. Op een bepaald 

moment ben ik alleen gaan wonen. Mijn gezondheid begon toen ook financiële en andere 

problemen met zich mee te brengen. Ik betaalde altijd mijn rekeningen, maar ik at dan niet meer. 

Ik kreeg een uitkeringsvervangende tegemoetkoming van +/- 900 euro per maand van de Zwarte 

Lieve Vrouwestraat. Dat bedrag ging helemaal naar de schuldeisers, ziekenhuizen en de normale 

rekeningen. De ambulancekosten liepen erg hoog op. En dat zijn moeilijke schuldeisers. 

Momenteel ligt mijn budget nog lager omdat ik geschorst ben. Ik moest papieren invullen en naar 

Antwerpen brengen. Dat is 2 keer niet gebeurd doordat ik in het ziekenhuis lag. Ik moest me 

aanmelden voor een medisch onderzoek bij een dokter. Ze hebben mij toen geschorst en mijn 

tegemoetkoming laten zakken tot 765 euro. Dat er op 2 maanden tijd ineens naar zo'n laag 

bedrag is gegaan, komt doordat ik op dat moment in het ziekenhuis lag. Ze hielden er geen 

rekening mee dat ik toen niet op de afspraak aanwezig kon zijn. De hulpverleners hebben 

nochtans attesten opgestuurd, maar ze zijn daar niet op in gegaan. Ik ben nu in beroep gegaan.” 

Maakten de ziekenhuizen wel eens een bestek op? 

“Een bestek heb ik nooit gezien Ik denk dat dat weinig gebeurt. Alleen de psychiatrische 

ziekenhuizen kunnen het op voorhand zeggen, maar in een gewoon ziekenhuis heb ik dat nog nooit 

weten zeggen.” 

5) Gebrekkige kennis van zaken van de patiënten 

In welke mate speelt een gebrekkige kennis van zaken een rol bij het ontstaan van schuldoverlast? Vele 

hulpverleners beantwoordden die vraag met ”tussen beide” (42,9%), gevolgd door “belangrijk” (30,1%). 

Uit het focusgesprek en de interviews blijkt dat een gebrek aan kennis doorgaans wel een meebepalende 

factor is. Het kan dan gaan om onwetendheid over de weg die moet bewandeld worden om zo weinig 

mogelijk kosten te veroorzaken, om de voorziene tegemoetkomingen te verkrijgen, om de juiste 

hulpverlening te verkrijgen, … Vaak kan gebrek aan kennis dus als een belangrijke factor worden 

beschouwd, zonder dat het daarom als de hoofdoorzaak van een schuldprobleem moet worden bekeken. 


6) Gebrek aan mondigheid van de patiënten 

Gebrek aan mondigheid krijgt van een meerderheid van hulpverleners het gewicht “tussen beide” (51,1%). 

Het gaat hier eveneens om een factor waarmee rekening mee moet worden gehouden, zonder dat het 

daarom gaat om de hoofdoorzaak van het probleem. 

7) Geen ziekte- en/of hospitalisatieverzekering 

Een grote meerderheid van de schuldhulpverleners beoordeelt de afwezigheid van een verzekering tegen 

de medische kosten als een belangrijke (38,3%) tot heel belangrijke (40,6%) reden voor de schuldoverlast. 

Het gegeven dat de cliënt tegen de kosten van zware zorgbehoeften en ziekenhuisopnamekosten niet of 

onvoldoende is beschermd komt als belangrijke oorzaak bovenop de hoofdoorzaak. 

Tijdens het focusgesprek en de interviews kwam het gebrek aan verzekering herhaaldelijk ter sprake. Het 

blijkt dan vooral te gaan om de hospitalisatieverzekering. Mensen met schuldoverlast blijken veelal geen 

hospitalisatieverzekering te hebben (zie deel 4.1.3), wat hen zeer kwetsbaar maakt wanneer medische 

zorgen nodig zijn. 

Uit de focusgroep schuldhulpverleners: “Bij medische verzorging worden vooral schulden 

opgebouwd als er geen hospitalisatieverzekering is. Hoge gezondheidskosten leiden dan tot 

verschuivingen in het budget. Dit gaat dan gepaard met verminderde inkomsten, het aangaan van 

leningen, enzovoort. Hierdoor ontstaat dan een cumulatief effect van factoren, wat leidt tot een 

spiraal van schulden voor het hele budget.” 

Het hiernavolgend voorbld van Jos illustreert de impact van de afwezigheid van een 

hospitalisatieverzekering. Jos is een 49-jarige gescheiden man. Hij huurt een krotwoning, 

waar hij samenwoont met zijn zoon van 24. Jos ontvangt een ziekte-uitkering van het 

ziekenfonds: 

“Ik werk bij de de stad: altijd zwaar werk: vuilkar, kerkhof.,… Ik begon problemen te krijgen met 

mijn rug en met mijn gewrichten. Ik ging voor cortisonespuiten naar het ziekenhuis, hier in M. 

Daar hebben ze mij op een bepaald ogenblik doorgestuurd naar een ander ziekenhuis in J. voor 

een onderzoek met de scanner. De professor daar zei dat ik 5 hernia's had. Bij nog eens een 

onderzoek met de scanner, dit keer terug in M., werd bevestigd dat het om 5 hernia's ging. De 

professor zei me dat, als ik niet kwam voor een operatie, ik na zes maanden in een rolstoel zou 

belanden. Op zo‟n moment heb je geen keuze meer. Weet je, je voelt al die pijnen wel, maar je 

stelt een operatie steeds maar uit. Ik heb geen hospitalisatieverzekering, hé. Enfin, uiteindelijk 


heb ik dan maar een afspraak gemaakt voor een nekoperatie. De dokter zei dat er een kans van 

50 tot 60 % op verlamming was. 

De operatie is in J. doorgegaan. Ik heb mijn factuur toch kunnen afbetalen in 4 keer of in 6 keer, 

ik weet het niet meer precies. Ik had van te voren gevraagd wat het mij ging kosten en zij zijn 

daar eerlijk in geweest Ze hebben mij een afbetalingsplan voorgesteld. Ze vroegen dat ik ook 

correct zou zijn. Ik ben nooit geweigerd door een zorgverlener omdat ik niet kon betalen. 

Ik ben juist opnieuw geopereerd. Als ik dat niet zou gedaan hebben zouden mijn vingers verlamd 

zijn geraakt. Ik ben na de operatie gaan lopen uit het ziekenhuis. Ik zit nu een hele tijd in het 

gips. 

Nu weet ik niet wat het mij gaat kosten, wat ik ga moeten opleggen. Ik kan wel een 

afbetalingsplan vragen. Doen ze daar moeilijk over, dan ga ik dat aan het OCMW vragen. Een 

goeie raad: als je een rekening krijgt, betaal dat dan direct, uitstel is afstel. Ik moet mij nu niet 

meer in de schulden steken. Ik heb 4 jaar in de collectieve gezeten. Ik heb nu veel kosten, ook van 

medicatie, daarom heb ik een hospitalisatieverzekering van de ziekenkas aangevraagd.” 

4.2.2 Medische kosten als bijzondere oorzaak van schulden 

Schulden uit medische kosten als enige oorzaak van schuldoverlast? 

Schulden uit medisch kosten dragen in belangrijke mate bij tot schuldoverlast. Zijn deze schulden 

van die aard dat zij op zichzelf kunnen volstaan om iemand in schuldoverlast te brengen? We 

legden de vraag voor aan de schuldhulpverleners. 


Iets meer dan de helft van de respondenten (53,7 %) stelt vast dat hun cliënten soms enkel door 

medische kosten een schuldenlast opbouwen. Een iets kleinere groep (38,2%) meent dat zulks 

eerder zelden voorkomt. 

Doorgaans liggen er dus ook andere oorzaken dan medische kosten aan de basis van 

schuldoverlast. Ook in de focusgroep werd de aandacht erop gevestigd dat mensen uit de 

doelgroep doorgaans worden geconfronteerd met een veelheid van schulden en problemen. 

Het voorbeeld van Roger illustreert dit. 

“De zwaarste kosten zijn de leningen en de ziekenhuiskosten. Het meest dwaze was wel 

een lening aan te gaan bij C. In principe mochten die mij zelfs geen lening toekennen.” 

Toch kunnen de gevolgen van medische kosten dermate ingrijpend zijn, dat zij op zich volstaan 

om iemand in financiële problemen te brengen. Dit kan ook een sterk en actief persoon 

overkomen. 

Het voorbeeld van Rudy toont dit aan. 

Rudy is een 51-jarige, alleenstaande, gescheiden man. Een kleinkind van 12 jaar woont 

bij hem in. Hij ontvangt een invaliditeitsuitkering. Voor de huur van zijn appartement 

betaalt hij 412 euro per maand. Andere vaste kosten zijn energie, brandverzekering, 

openbaar vervoer, huisvuil, belastingen, water, telefoon, kabeldistributie. Rudy heeft 

geen hospitalisatieverzekering. 

“Op mijn 34 jaar ben ik op de intensieve terecht gekomen. Daarna, door een reeks 

toestanden, ben ik in de psychiatrie beland. Op het moment dat ik dacht dat ik terug op de 

goede weg was, is er fybromyalgie vastgesteld. En dat was zo‟n beetje de doodsteek. Je 

wil heel actief bezig zijn en dan kan dat plots niet meer. 

Ik krijg momenteel psychische begeleiding. De ziekte fybromyalgie gaat gepaard met 

hoofdpijn, spierpijn, pijn in handen, schouders, heupen, knieën en rug. Ik neem 

antidepressiva en heb dikwijls geheugenstoornissen. Het is momenteel voor mij heel 

lastig, omdat ik moeilijk kan aanvaarden dat ik veel dingen niet meer kan. Ik was heel 

actief en ben nu heel moe. Ik ben deze week bij de dokter geweest, omdat de pijn op dit 

moment niet draagbaar is.” 


Medische kosten als glijbaan naar schuldoverlast 

Vormen uit de hand lopende gezondheidskosten een factor die een extra gevaar inhoudt voor het 

op gang brengen van een schuldenspiraal? Deze vraag werd voorgelegd aan zowel de focusgroep 

van schuldhulpverleners als aan de bevraagde schuldenaars en gezondheidswerkers. 

De kwestie is, zo blijkt, niet zozeer of schulden uit medische kosten gevaarlijker zijn dan andere 

schulden (hoewel zulks door sommigen wel wordt gesteld). Belangrijk is dat medische kosten op 

hun manier zeer delicaat zijn, als ze in verband worden gebracht met de schuldenproblematiek. 

Een aantal eigen kenmerken werden hierbij aangehaald. 

De omvang van de schulden 

Medische kosten kunnen hoog oplopen. Probleem is bovendien is dat er geen enkel verband is 

met de koopkracht van de betrokkene. Medische kosten overkomen de schuldenaar gewoon, en 

dit in gans hun omvang. 

Uit de focusgroep schuldhulpverleners: 

“Opvallend bij onze doelgroep is dat deze mensen hogere medische kosten hebben. Het is 

geen overconsumptie. Neen, zij hebben op gebied van preventie geen basiskennis.” 

“Als je met twee zwaar allergische kinderen zit, kost dat massa's geld. Deze kosten 

zouden ten laste moeten zijn van de staat.” 

Verlies van inkomen 

Gezondheidsproblemen brengen niet enkel extra kosten met zich, maar zijn ook vaak oorzaak van 

een terugval in het inkomen. Het negatieve effect is dus dubbel. Bovendien maakt dit de 

behandeling van de globale financiële situatie in de schuldhulpverlening hachelijker. 

Uit de focusgroep schuldhulpverleners: 

“Ieder medisch probleem heeft enorme gevolgen. Er is inkomensverlies. Een reserve 

voor als het misgaat is er dan ook niet. Ook de toekomstmogelijkheden in de 

schuldhulpverlening worden erdoor gehypothekeerd.” 

“Het zijn dossiers waarin je geen reserves kan opbouwen.” 


Onvoorspelbaarheid 

In tegenstelling tot de meeste andere schulden kan men bij medische kosten vaak moeilijk 

vaststellen hoe het verdere verloop van de schulden zal zijn. Dit maakt het vooral ook in de 

schuldhulpverlening moeilijk om deze schulden te behandelen. 

Uit de focusgroep van schuldhulpverleners: 

“Je kan de kosten nooit incalculeren. Telkens moet je afspraken met schuldeisers 

herbekijken. Kosten van huisartsen en apothekers zijn zeer hoog; het zijn zware kosten. 

Er worden afspraken met gezondheidswerkers gemaakt dat de facturen worden 

doorgestuurd naar het OCMW. Het OCMW betaalt vervolgens, maar dan wel met het 

geld van de mensen.” 

“Zulke schulden zijn onvoorspelbaar Je kan niet echt plannen.” 

“Schulden uit medische kosten zijn problematischer. De medische situatie verergert.” 

Het onvoorspelbare karakter van de medische kosten bemoeilijkt de schuldhulpverlening. Het 

doorkruist in het bijzonder de planning van een duurzame oplossing. 

Wanneer een persoon in schuldoverlast een uitweg zoekt, zal de hulpverlener doorgaans eerst 

proberen diens financiële toestand te bevriezen om zich daarop een beeld te vormen van de 

bestaande schulden en hun omvang. Tezelfdertijd wordt het de schuldenaar in beginsel 

onmogelijk gemaakt om die schuld te vergroten (bijvoorbeeld door nieuwe kredieten aan te gaan). 

Bij medische kosten ligt dit niet zo eenvoudig. Als alles goed verloopt, zal de schuldhulpverlener 

een zicht krijgen op de schulden die tot dan toe uit medische kosten zijn opgebouwd en ze in een 

aanzuiveringsregeling opnemen, opdat ze geleidelijk kunnen worden afgebouwd. Wanneer zich 

echter nieuwe verwikkelingen in de gezondheidstoestand voordoen, zal dit de regeling 

doorkruisen en bijkomende uitgaven noodzakelijk maken. Die bijkomende onvoorziene uitgaven 

hebben uiteraard repercussies op de globale aanzuiveringsregeling. 


4.2.3 De stap van de medische hulpverlening naar de 

schuldhulpverlening 

Kanalen naar de schuldhulpverlening 

Hoe vinden de mensen uit onze doelgroep uiteindelijk de weg naar de schuldhulpverlening? 

De schuldhulpverleners stellen vast dat hun cliënten op eigen initiatief de weg naar de 

schuldhulpverlening vinden: dit komt vaak voor (48,3%) of wordt zelfs de gebruikelijke weg 

genoemd (42,7%). Naar ons aanvoelen scoort de doorverwijzing door de sociale dienst van een 

ziekenhuis hier eerder zwak: volgens een grote meerderheid komt dit “soms” voor (68,1%) en 

helemaal niemand vindt dit de gebruikelijke weg. 

Uiteindelijk hoeft dit ook niet te verwonderen Uit de gesprekken met personeelsleden van de 

sociale dienst blijkt dat deze dienst niet op de hoogte is van de dossiers waarbij zich 

afbetalingsmoeilijkheden voordoen. De diensten die de administratie van de schuldinvorderingen 

verzorgen maken deze informatie niet over. 


Gêne omwille van de schuldsituatie 

De ondervinding leert dat mensen met schulden het dikwijls nogal moeilijk hebben om met hun 

probleem om te gaan. Wij denken dan aan de gevallen waarin de schuldenaars door 

onverantwoorde uitgaven en overdreven kredieten in de problemen zijn geraakt. Een zekere 

schaamte tegenover de anderen en tegenover zichzelf is dan zelden ver weg. Geldt dit ook 

wanneer die schulden geheel of gedeeltelijk aan medische kosten te wijten zijn? 

Iets meer dan de helft (55,5%) van de bevraagden is van oordeel dat de schuldenaars ingevolge 

medische kosten even veel gène of schaamte voelen dan diegenen die op een andere manier in 

schuldproblemen zijn geraakt. Opvallend is dat er bij de andere respondenten veel meer zijn die 

menen dat schuldenaars ingevolge medische kosten daar moeilijker mee omgaan (21,9%) dan 

diegenen die vinden dat zij daar gemakkelijker mee omgaan (5,5%). 

De gêne die leeft bij mensen met schulden uit medische kosten werkt de uitsluiting in de hand. In 

de focusgroep van schuldhulpverleners is dit bij herhaling in herinnering gebracht. 

“Er is gène bij de mensen. Ze durven ook niet meer naar de dokters te gaan.” 

“Er is een discriminatie tegenover mensen met schulden die zich aan de balie van 

ziekenhuizen moeten aanmelden om een afbetalingsregeling voor ziekenhuiskosten te 

vragen” 

“Mensen sluiten zichzelf uit.” 


4.3 Toegang tot de gezondheidszorg voor mensen met 

schuldproblemen 

4.3.1 Uitstel of afstel van medische uitgaven 

Keuzes tussen gezondheidszorgen en andere uitgaven 

Mensen met schulden maken noodgedwongen keuzes. Medische uitgaven gaan dan ten koste van 

andere uitgaven. Op welke uitgaven besparen zij dan? 


Volgens de meeste schuldhulpverleners moeten de besparingen eerder worden gezocht in de 

uitgaven voor kleding, voor cultuur, sport en ontspanning en voor reizen en horeca. Er zou ook 

nogal gemakkelijk bespaard worden op verzekeringen. 

Hoge medische uitgaven betekenen voor mensen met schulden dat andere uitgaven moeten 

sneuvelen. Een pleziertje is er niet meer bij. 

Het voorbeeld van Rudy. 

“Eigenlijk moet je tegen jezelf constant zeggen: pas volgende week kan ik dat doen, want 

nu is er geen geld over. Je wordt moe omdat je constant zit te rekenen, te plannen en uit 

te kijken of er nog iets aankomt. Ik bespaar op energie; ik heb nu spaarlampen. Als mijn 

kleindochter er niet is, gaat mijn chauffage naar 18 graden. Als ze komt gaat de 

chauffage hoger. Mijn huurappartement is heel slecht geïsoleerd. Het is een oud 

gebouw. 

En ja besparen, … Ik ga niet op reis, niet op café. Mijn enige sociaal contact zijn mijn 

zoon en kleinkinderen en hier, in het buurthuis. En voor de rest, als ik ga winkelen, koop 

ik gezond: nog eens fruit en groenten. Ik kijk wat er in reclame staat. Sparen kan totaal 

niet. Ik betaal momenteel nog één schuld af. In het verleden kwamen mijn zoon en zijn 

gezin zonder woning te zitten. Zij hadden alle hulpinstanties afgelopen voor een 

slaapplaats. Die was er niet en dus stonden ze op straat. Ik heb toen gezegd dat ze hier 

een nacht konden slapen. Het heeft langer geduurd. Daar zijn ze dus toen op uit 

gekomen. Mijn inkomen is toen dus naar beneden gegaan van alleenstaande naar 

samenwonende, met ongeveer 12.000 frank per maand. Dat was mijn 

invaliditeitsuitkering. Er wordt eigenlijk gezegd dat ge moet weigeren om uw kinderen op 

te vangen. Eigenlijk is het overleven wat je doet.” 

Keuzes met betrekking tot medische zorgen 

Schuldhulpverleners maken regelmatig mee dat hun cliënten medische zorgen uit- of afstellen. 

Welke redenen geven die cliënten daarvoor op? We gingen dit na voor zowel de curatieve 

medische zorgen, de preventieve medische zorgen als de ziekenhuisopnames. 


De curatieve medische zorgen 

De preventieve medische zorgen 


De ziekenhuisopnames 

Voor alle genoemde vormen van zorgverlening worden financiële redenen het meest genoemd om 

de zorg uit te stellen of af te stellen. De financiële redenen worden iets minder vermeld voor de 

preventieve zorgen dan voor de curatieve zorgen en beduidend minder voor de 

ziekenhuisopnames. Schuldproblemen geven minder aanleiding tot uit- of afstel van 

ziekenhuisopnames. Een verklaring is wellicht dat de gezondheidstoestand in dergelijke gevallen 

doorgaans weinig keuze toelaat. 

In mindere mate worden mobiliteitsproblemen, opvang en onverschilligheid genoemd. 

In feite zijn mensen met schulden voortdurend op zoek naar mogelijkheden om op medische 

uitgaven te besparen. Binnen de medische uitgaven dienen keuzes te worden gemaakt. Sommige 

behandelingen die als minder dringend worden ervaren, zoals bijvoorbeeld kinesitherapie, komen 

dan in de verdrukking en worden uiteindelijk geschrapt. 

Bij Rudy ging dit als volgt. 

“Ik spaar nu al uit aan pillen en de dokter. In plaats van een hele pil neem ik dan maar 

een half pilletje van de anti-depressiva. 

Eigenlijk zou ik ook nog kine moeten doen, maar ik kies daar niet voor. Ik zou mij 

daarvoor in de schulden kunnen steken, maar dan ga ik daar nog intresten voor moeten 


etalen. Ik kom al uit een heel diep dal door privé-aangelegenheden en ik wil dat niet 

meer meemaken. 

De reumatologe zei: „Je zou om de 2 dagen kine moeten hebben‟. Wel, als je dat uitrekent, 

dan is dat niet haalbaar. Vroeger kon ik nog wel eens een kinesist hebben die zei dat ik 

wel eens aan terugbetalingstarief mocht komen, maar nu… 

De sportcoach van mijn zoon hielp destijds wel eens, maar die is nu in het buitenland 

gaan wonen. Die heb ik dus niet meer.” 

Keuzes met betrekking tot de gezinsleden 

Schuldoverlast treft niet enkel de individuele schuldenaar, maar het gehele gezin. Dat geldt ook 

voor de noodzaak om van bepaalde medische zorgen af te zien. Wordt in de beslissing om van 

medische zorgen al dan niet af te zien een onderscheid gemaakt tussen de gezinsleden, meer 

bepaald tussen kinderen en volwassenen? We gingen dit na voor zowel de curatieve medische 

zorgen als voor de preventieve medische zorgen. 

De curatieve medische zorgen 


De preventieve medische zorgen 

Als er in het gezin een onderscheid gemaakt wordt in toegang tot de gezondheidszorg, gebeurt dit 

in het voordeel van de kinderen. De schuldhulpverleners stellen vast dat kinderen (“soms”, 

“vaak” of zelfs “meestal”) onmiddellijk de nodige medische zorgen krijgen, terwijl die voor 

volwassenen al eens worden uitgesteld. Dit onderscheid wordt minder uitgesproken als het gaat 

om preventieve medische zorgen. 

Het voorbeeld van André. Sommige mensen cijferen de eigen gezondheidsproblemen 

weg voor hun gezinsleden. André is in de financiële problemen geraakt ingevolge de 

terminale ziekte van zijn vrouw en de chronische ziekte van zijn stiefdochter. André is 

momenteel weduwnaar. Hij werkt als chauffeur voor een ziekenhuis. Zijn stiefdochter 

woont met haar vriend in hetzelfde huis, op de tweede verdieping. 

“Mijn vrouw had kanker, daar is heel het schuldenprobleem begonnen. Sinds zij ziek 

werd begonnen de kosten hoog op te lopen. Zij kwam niet in aanmerking voor het 

kankerfonds (het inkomen lag te hoog). Ze had ook geen hospitalisatieverzekering. 

Mijn vrouw moest chemo krijgen in het ziekenhuis. De speciale voeding die ze moest 

krijgen kostte heel wat geld. We hebben ook een ziekbed moeten huren. Ik bleef thuis om 

voor haar te zorgen tot ze stierf. 

Bij het overlijden van mijn echtgenote, in 2003, liepen de kosten hoog op: 

begrafeniskosten, koffietafel, de fiscus. In die periode studeerde mijn stiefdochter af. 


Haar vriend kwam bij ons wonen. Ze schreef zich in om voort te studeren als 

kinderverzorgster. Maar ze werd chronisch ziek en kon niet meer studeren. Pas veel later 

werd vastgesteld dat ze lijdt aan CVS. 

Doordat mijn stiefdochter ziek werd moest ze veel kine volgen. Dat kost heel veel geld. 

Dan kreeg ze nog een auto-ongeluk. Ze was in haar recht. Ik heb de ziekenhuiskosten en 

revalidatie betaald. Ik weet niet of ze iets terug heeft gekregen van die verzekering. Ze is 

met haar vriend hier in het huis boven gaan wonen. Op hun eigen een beetje, ik betaal al 

haar behandelingen.” 

Zelf heeft André veel last van rugklachten. Uiteindelijk maakt hij daar weinig drukte over 

en verlangt hij daarvoor geen bijzondere verzorging. 

Verergering van de gezondheidsproblemen ingevolge uitstel van de medische zorgen 

Medische zorgen uitstellen is een delicate beslissing. Het uitstel kan er toe leiden dat de 

gezondheidstoestand ongunstig evolueert. Ernstige gezondheidsproblemen hadden kunnen 

vermeden worden, indien op tijd de nodige zorgen waren toegediend. In welke mate is dit het 

geval bij mensen met schuldproblemen die de nodige gezondheidszorgen uitstellen? 


Volgens de meeste schuldhulpverleners is verergering van de gezondheidsproblemen wegens 

uitstel van gezondheidszorgen iets dat soms wel voorkomt (54,9%). Een kleinere groep stelt dat 

dit vaak of (slechts enkelen) meestal voorkomt. 

4.3.2 Weigering van het verlenen van medische behandeling 

Schuldproblemen vormen op zich reeds een hoge drempel voor de toegang tot de 

gezondheidszorg. Tot nu toe gingen we vooral na hoe deze financiële problemen mensen ertoe 

aanzetten om preventieve of curatieve zorgen voor zichzelf of voor hun gezinsleden uit- of af te 

stellen. Gebeurt het echter dat ook dat zorgverleners de medische hulp aan mensen met schulden 

weigeren? We peilden uitdrukkelijk naar ervaringen waarbij de weigering specifiek verband 

houdt met de schuldsituatie, en meer in het bijzonder of de weigering te maken heeft met niet 

altijd stipte of probleemloze betaling door de cliënt. 

Zowel individuele zorgverleners als ziekenhuizen weigeren wel eens medische hulp aan hun 

patiënten wegens moeilijkheden met de betaling in het verleden. Volgens de grootste groep van 

de schuldhulpverleners is dit iets dat zelden vookomt (44,5 voor de weigering door individuele 

zorgverstrekkers, 47,7% voor de weigering door ziekenhuizen). Niettemin stellen de overige 

respondenten (die samen een vergelijkbare groep vormen, dat dit soms (40,6% en 32,3%) tot zelfs 

vaak (8,6% en 13,8%) voorkomt. 

De weigering van medische hulpverlening kan er ook toe leiden dat de cliënt uiteindelijk van 

medische hulp afziet. Volgens de meeste schuldhulpverleners is dit iets dat soms (44,0%) of 

zelden (29,1%) voorkomt. 


Doorverwijzing 

De weigering van medische zorgen neemt dikwijls de vorm aan van een doorverwijzing naar een 

andere dienst. 

Het voorschot 

Een getuigenis uit de focusgroep van schuldhulpverleners: 

“Sommige ziekenhuizen verwijzen door omdat er te veel openstaande facturen zijn. 

Het opvallende is dat deze mensen echt geen keuze meer hebben. Ik heb zelf op een 

OCMW-ziekenhuis gewerkt. Er kwamen patiënten binnen met de ziekenwagen die 

geweigerd werden door een privé-ziekenhuis omdat ze betalingsmoeilijkheden hadden. 

Een hartpatiënt is zo overleden in de ziekenwagen omdat twee andere ziekenhuizen 

weigerden om de patiënt op te nemen.” 

In plaats van bot te weigeren, maken zorgverstrekkers hun dienstverlening aan mensen met 

(vermoedelijke) betalingsproblemen afhankelijk van de betaling van een voorschot. 

Dit was ook bij Rudy het geval. 

“Ik heb ook een onderzoek gehad waarbij naalden in spieren werden gebracht. Toen 

moest ik 9000 frank direct betalen aan de dokter. Ik heb dan een afspraak gemaakt: in het 

begin van de maand zou ik dat nog kunnen betalen. Maar waarom moet ik dat direct 

betalen, want dat is toch veel geld?, vroeg ik aan de dokter. Dat is omdat het ziekenhuis 

dat zo wil, repliceerde hij. Het ziekenhuis zelf zei mij nadien nochtans dat dit gebeurt, 

omdat de dokter dat zelf wil.” 


Weigering in ernstige gevallen 

Ook in duidelijk ernstige gevallen kunnen weigeringen van medische zorgverstrekking 

voorkomen. 

Een getuigenis uit de focusgroep van schuldhulpverleners: 

“Ik heb wel weet van een weigering op de spoed van iemand met een gebroken voet. En 

van een jongeman met een hersenbloeding die werd buitengezet uit het ziekenhuis. Het 

ging om iemand met een drugsverleden. Er is ook het geval van een vrouw met een zwaar 

ontstoken baarmoeder, die zich had aangemeld op de spoeddienst maar niet werd 

opgenomen.” 

Sommige schuldenaars zijn nooit met dergelijke weigeringen geconfronteerd. 

Roger: “Nooit meegemaakt dat er medische hulp werd geweigerd. Nooit. Ik werd altijd 

met een ziekenwagen binnengebracht op de spoedafdeling. 

Hoeveel keer ben je de afgelopen 2 jaar in het ziekenhuis beland. “Zo veel keer, dat ik 

dat niet meer kan zeggen, soms voor 8 dagen blijven, soms drie dagen, dat hangt er van 

af. De laatste aanval daar ben ik erg van geschrokken, ik was gevallen heel mijn hoofd 

open en alles vol met bloed.” 

Acute medische zorgen uitgesteld? “Nooit” 

Hierbij moet men weten dat bij Roger het CAW instaat voor de rechtstreekse betaling aan 

de zorgverstrekkers van de medische kosten. 

4.3.3 Naar een tweederangs medische zorg voor mensen met schulden? 

In de bevraging hadden wij het vooral over mensen met schulden die medische zorgen uitstellen 

of afstellen of die door gezondheidsverstrekkers worden geweigerd wegens hun 

betalingsproblemen. De leden van de focusgroep van schuldhulpverleners wezen erop dat de 

hoge drempel ook tot uiting komt in een medische zorgverstrekking met twee snelheden: 

“In de praktijk is er uitsluiting. Het signaal daarvan is de kwaliteit van de hulpverlening. 

Als je de drempel niet overkomt, kom je in een ander circuit terecht.” 

“We merken dat mensen afzien van tandartsbezoeken, rugoperaties, kine, logopedie, 

steunzolen, tandbeugels,... Onze mensen hebben geen recht meer op de duurdere en 

betere oplossing want ze kunnen die niet betalen. Het is de keuze voor de goedkoopste, 

niet voor de beste oplossing.” 


Wat de geestelijke gezondheidszorg betreft is er de facto uitsluiting. 

“Er is de facto uitsluiting in de privé-markt voor psychische steun omwille van de 

kostprijs. Onze cliënten zijn aangewezen op centra voor geestelijke gezondheidszorg met 

wachtlijsten van 1 tot 2 jaar. Het is een groep met een sociale handicap, hun zoektocht 

naar een gezond leven is zeer moeilijk.” 

Patiënten gaan met hun gezondheidsproblemen vaak naar de spoeddienst . Ook mensen met 

schulden doen dit. 

“Mensen met schulden gaan naar de spoeddienst als zij ziek worden.” 

Wanneer we het hebben over gezondheidszorg met twee snelheden, moet men dat soms ook 

letterlijk nemen. Een voorbeeld hiervan. 

“Een mevrouw moest in het ziekenhuis een MR-scan laten uitvoeren. In het ziekenhuis zei 

men haar dat er een wachtlijst van drie maanden was. De mevrouw reageerde daarop 

dat ze zo lang niet kon wachten. Ze zou daardoor in problemen kunnen komen met haar 

behandelende specialist bij wie ze binnen twee weken al afspraak had. Toen vertelde men 

haar ze dat het wel sneller mogelijk was, binnen de "bijzondere eisen activiteit". 

Concreet betekende dit dat als mevrouw 60 euro extra oplegde, ze binnen de paar dagen 

kon geholpen worden.” 

Schulden hebben betekent ook dat voortdurend moet gekeken worden wanneer er voor welke 

medische verzorging kan worden betaald. Het is voortdurend rekenen en schipperen. Het 

voorbeeld van Charlotte illustreert dit. 

Charlotte (veertiger en alleenstaande moeder van drie kinderen). 

“Enkele jaren geleden toen mijn dochter tien geworden was, ben ik met haar naar de 

tandarts gegaan. Deze zei dat mijn dochter vier tanden moest laten trekken De tandarts 

zou dat dan aan één tand per keer doen. Daarna zijn er terug foto‟s genomen. Toen 

zagen ze dat ze ook een behandeling van de orthodontis nodig had. Er is dan met 

protheseklei een afdruk gemaakt. De eerste plakbeugel kostte 162 euro. In juli werd het 

onderzoek gedaan. Eind augustus kwamen de resultaten en konden we de papieren van 

de arts binnenbrengen bij de ziekenkas. We hebben een tussenkomst gekregen voor die 

orthodontie: zodra dat was goedgekeurd kon de behandeling beginnen. Met 185 euro van 

de ziekenkas heb ik dat betaald. Daarna kwam de blokjesbeugel van 250 euro. Ik kende 

het kostenplaatje daarvan op voorhand. Zodoende begon ik dan de daaropvolgende 

maanden telkens wat geld daarvoor opzij te zetten.” 


4.3.4 Toegang tot de gezondheidszorg in de schuldhulpverlening 

De medische kosten en het leefgeld 

Schuldhulpverleners stellen aan de schuldenaar in budgetbeheer of collectieve schuldenregeling 

een leefgeld ter beschikking. Zoals wij eerder zagen, moet dit leefgeld de schuldenaar en zijn 

gezin toelaten een leven te leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid. Vanuit die 

redenering worden ook de medische kosten van de schuldenaar, als levensnoodzakelijke en 

courante uitgaven, door dit leefgeld gedragen. Het leefgeld moet bijgevolg hoog genoeg zijn om 

die medische kosten te kunnen dekken. 

Hier past het de vergelijking te maken met enkele wettelijk gegarandeerde inkomensniveaus die 

ook bij de bepaling van het leefgeld een rol spelen. 

De inkomsten die tegen beslag en overdracht zijn beschermd 

Om het minimale bedrag van het leefgeld dat aan de schuldenaar wordt toegekend te bepalen, 

wordt in de collectieve schuldenregeling verwezen naar de beschermingsregels tegen beslag en 

overdracht van loon. Het gaat hier om een regeling waarbij per schijf van het loon een bepaald 

deel kan worden overgedragen of in beslag genomen en het andere deel beschermd is. 

Bijvoorbeeld: het bedrag dat tegen beslag of overdracht beschermd is voor een persoon zonder 

kinderen ten laste en met een inkomen gelijk aan of boven 1.224,00 euro (dit is momenteel het 

hoogste drempelbedrag) ligt sedert 1 januari 2008 op 1.136,50 euro. 

Het leefloon 

Wanneer met instemming van de schuldenaar een lager leefgeld wordt toegekend, geldt – nog 

steeds bij toepassing van de collectieve schuldenregeling – een absoluut minimum. In geen geval 

mag het leefgeld minder bedragen dan het bedrag van het leefloon. Sedert 1 mei 2008 gelden 

inzake het leefloon volgende maandelijkse bedragen: 465,07 euro voor een samenwonende 

persoon, 697,61 euro voor een alleenstaande persoon en 930,14 euro voor een persoon die 

samenwoont met een gezin ten laste. 


De vraag rijst dan ook in welke mate deze minimale inkomensniveaus, wanneer zij een referentie 

zijn voor de bepaling van het leefgeld, bescherming bieden bij (hoge) medische uitgaven. 

Uit de focusgroep voor schuldhulpverleners: 

“Met een leefloon is het dragen van medische kosten onmogelijk. Het OCMW van A. 

neemt medische kosten bovendien meestal niet ten laste. Zelf heb ik heel veel cliënten die 

door gezondheidskosten in de schulden zijn geraakt Slechts een enkeling kan trouwens 

een lening aangaan Het is een heel grote problematiek.” 

Vaststelling van het leefgeld en medische kosten 

Hoe verhouden zich de (noodzakelijke) medische uitgaven tot het leefgeld? Verschillende 

mogelijkheden liggen hier voor de schuldhulpverlener open. In het kader van de bevraging 

hebben we volgende opdeling gemaakt. 

Bij de vaststelling van het leefgeld wordt geen rekening gehouden met mogelijke 

medische kosten. 

Het leefgeld dat ter beschikking wordt gesteld, is bedoeld om de lopende uitgaven, 

andere dan (onder meer) medische kosten, te dekken. Het leefgeld is dan doorgaans 

onvoldoende hoog begroot om eventuele medische kosten het hoofd te bieden. In 

dergelijk geval moet de schuldenaar aan de budgetbeheerder of schuldbemiddelaar vragen 

om voor die medische kosten tussen te komen (met middelen die uiteindelijk afkomstig 

zijn uit de inkomsten van de schuldenaar zelf). 

Bij de vaststelling van het leefgeld wordt alleen met bepaalde medische uitgaven 

rekening gehouden. 

Het gaat dan om uitgaven die niet occasioneel zijn maar regelmatig terugkomen of 

waarmee de patiënt voor lange tijd mee te maken heeft. In onze bevraging spreken we in 

dat verband over personen die langdurig of chronisch ziek zijn. De medische kosten 

hebben dan een vaste plaats gekregen in hun uitgavenpatroon. 

De medische kosten worden in het leefgeld verrekend. 

Dit betekent dat het bedrag van het leefgeld moet volstaan om de medische kosten te 

dekken en dat bijgevolg mag worden verwacht het bedrag daarvan voldoende hoog is om 

die kosten te dekken. 


Aan de schuldhulpverleners werd de vraag voorgelegd of zij bij de vaststelling van het leefgeld 

rekening houden met medische kosten. 

De meerderheid van de schuldhulpverleners (52,4%) zegt bij de vaststelling van het leefgeld 

rekening te houden met de curatieve gezondheidszorgen. Een beduidend kleiner aantal (31,7%) 

zegt dit te doen voor preventieve kosten. Dit verschil is wellicht te verklaren doordat de cliënten 

minder uitgaven voor preventieve zorgen doen. Uit een kruislingse vergelijking van de 

antwoorden blijkt overigens dat bijna 89,1% van degenen die de preventieve kosten incalculeren 

dit ook doen voor de curatieve kosten. 

17,2% van de schuldhulpverleners hanteert het principe dat bij de vaststelling van het leefgeld 

geen rekening wordt gehouden met mogeljke medische kosten. Noch de curatieve, noch de 

preventieve kosten worden dus ingecalculeerd. Wel zegt een vijfde van hen (zoals blijkt uit de 


kruislingse vergelijking van de antwoorden) toch tot een aanpassing van het leefgeld over te gaan 

wanneer de gezondheidssituatie van een gezinslid wijzigt. 

Problematisch wordt het wanneer de schuldenaar een leefgeld ter beschikking krijgt om alle 

lopende uitgaven – ook de medische kosten – te dekken en het bedrag van dit leefgeld 

onvoldoende hoog blijkt. In de praktijk kan dit tot zeer ernstige situaties leiden, vooral wanneer 

de medische kosten hoog oplopen. 

Enkele voorbeelden uit de collectieve schuldenregeling: 

Een vrouw ontvangt een leefgeld van 720 euro per maand (minder dan 

laagste drempel inzake loonbescherming). Wanneer zij twee 

ziekenhuisfacturen (600 euro en 165 euro) en een zware eindafrekening 

van Electrabel ontvangt, staat zij voor een onmogelijke situatie. 

Een alleenstaande vrouw met kind ten laste ontvangt 900 euro per 

maand. Daarvan moeten alle uitgaven gedekt worden, ook de medische 

kosten. 

In de schuldhulpverlening zijn de medische uitgaven vaak een harde noot om te kraken. Veel 

hangt af van het gegeven inkomen van de betrokkene (wat de ruimte om een oplossing uit te 

werken bij voorbaat al drastisch beperkt). 

Dit mag blijken uit het volgend voorbeeld: 

Sonja is een alleenstaande vrouw van 65. Afgelopen jaren heeft zij een schuld 

opgebouwd (meer dan 6000 euro) die voornamelijk bestaat uit medische kosten. De 

kosten zijn het gevolg van borstkanker, operaties aan heupen en knie en de behandeling 

van diabetes Daarnaast zijn er voornamelijk schulden bij energiemaatschappijen en 

telecombedrijven. De schuldsitutatie leidt ertoe dat zij een aanvraag doet voor een 

collectieve schuldenregeling. 

Het inkomen van Sonja bestaat uit uitkeringen (voornamelijk werkloosheid en 

ziekteverzekering) en bedraagt 928,63 euro per maand. Daarnaast zijn er een aantal 

kosten die steeds weerkeren. De vaste niet-medische kosten bedragen 396,63 euro per 

maand - het gaat dan vooral om huur (287,47 euro) en energie (50 euro). Daarnaast zijn 

er de medische kosten (ongeveer 90 euro),de bijdrage voor het ziekenfonds (10 euro) en 

de gezinshulp (65 euro), samen goed nog eens 165 euro per maand. Bij dit alles moet 

men dan nog weten dat Sonja behoorlijk het mes zet in de medische uitgave. 


Kinesitherapie, psychologische begeleiding, preventieve gezondheidszorg, hulpmiddelen 

(badsteun)… op dit alles wordt bespaard. 

Na deze bedragen van het inkomen te hebben afgetrokken, blijft er maandelijks ongeveer 

367,00 euro over. Van dit bedrag besluit de schuldbemiddelaar in de voorbereiding van 

de aanvraag om een collectieve schuldenregeling 315 euro te voorzien als 

“minimumleefgeld”. Het zou dan gaan om een bedrag van 50 euro per week over 4,5 

weken (225 euro) vermeerderd met 90 euro per maand voor “onvoorziene kosten en 

kleding”. 

Na aftrek van dit minimumleefgeld blijft er een resterende som van slechts 52 euro die 

dan zou aangewend worden voor de afbetaling van de schulden. Dit illustreert nog maar 

eens dat de ruimte om een schuldaanzuiveringsregeling uit te werken wel zeer beperkt is 

wanneer de schuldenaar een laag inkomen heeft en tegelijkertijd hoge permanente 

medische uitgaven. 

Sonja werd recent opgenomen in een ziekenhuis voor een knieoperatie. Ze had vooraf 

geen goed beeld van de te verwachten kosten en heeft nog nooit een afspraak gemaakt op 

de sociale dienst van een ziekenhuis. Er werd dan ook nooit een afbetalingsplan 

voorgesteld. Ze vroeg een gemeenschappelijke kamer aan en betaalde een voorschot 50 

euro. Het ziekenhuis vroeg enkel een papier te ondertekenen om nuchter binnen te 

komen. Het uittreksel van de verpleegnota vermeldt dat 11.120,72 euro wordt 

aangerekend aan het ziekenfonds. Het aan de patiënt aangerekende totaal van de 

persoonlijke tussenkomsten, supplementen en andere bedragen loopt op tot 1.592,76 euro. 

Dit is voor Sonja een zeer aanzienlijk restbedrag. Zij heeft een aanvullende 

hospitalisatieverzekering, maar moet toch nog een rekening van ongeveer 600 euro 

betalen. 

De grootste kost is de knieprothese: daarvan blijft 748,29 euro ten laste van de patiënt. 

Dit is wettelijk mogelijk: het gaat om een implantaat uit artikel 28 van de nomenclatuur 

waarvoor enkel de terugbetaling wettelijk vastligt, de kostprijs is “vrij”, dat wil zeggen 

dat het bedrag van 748,29 euro als een supplement beschouwd wordt. 

Haar aanvullende hospitalisatieverzekering werd in 2006 afgesloten. Dat wil zeggen dat 

er gedurende vijf jaar uitsluiting is van tussenkomst bij de gekende aandoeningen: knie- 

en heup. De tussenkomst van de aanvullende hospitalisatieverzekering in de 

ziekenhuisfactuur is dus beperkt. 


De beslissing over de uitgaven voor medische verzorging 

Wanneer de schuldenaar in budgetbeheer of in de collectieve schuldenregeling is, beslist hij niet 

meer volledig zelf over zijn uitgaven. Hoewel deze vormen van schuldhulpverlening geen 

(volledige) handelingsonbekwaamheid van de schuldenaar willen invoeren, hebben zij in hun 

praktische toepassing voor gevolg dat de financiële onafhankelijkheid van de schuldenaar sterk 

wordt ingeperkt. 

Ook wanneer het gaat om de uitgaven voor medische verzorging is de schuldenaar in zekere mate 

afhankelijk van het beleid van de schuldhulpverlener. Wanneer de medische kosten zijn 

ingecalculeerd in het leefgeld is de vraag of de schuldhulpverlener daarvoor een voldoende hoog 

leefgeld heeft toegekend. Wanneer bij de vaststelling van het leefgeld helemaal geen rekening 

met de medische kosten werd gehouden, zal het van de beslissing van de schuldhulpverlener 

afhangen of die uitgaven kunnen worden gedaan. 

We vroegen de schuldhulpverleners in welke mate zij tussenkomen in de diverse categorieën van 

medische kosten. 


De hulpverleners komen vooral tussen als het gaat om ziekenhuisopnames (35,9% altijd en 26,9% 

vaak), medicatie (22,4% en 39,2%), specialistenconsultaties (26,2% en 30,3%) en 

eerstelijnsconsultaties (28,7% en 24,5%). Voor andere uitgaven zoals preventieve zorg, 

hulpmiddelen, thuiszorg en mantelzorg ligt de bereidheid tot tussenkomst dan weer een stuk lager. 


De tussenkomst van schuldhulpverlener varieert dus duidelijk naargelang de aard van de medische 

verzorging. 

De bewegingsruimte van de schuldhulpverlener, die uiteindelijk met de (beperkte) inkomsten van 

zijn cliënt moet werken, is veelal beperkt. 

Uit de focusgroep van schuldhulpverleners: 

“Je kan de kosten nooit incalculeren. Telkens moet je afspraken met de schuldeisers 

herbekijken. Kosten van huisartsen en apothekers zijn zeer hoog. Er worden afspraken 

met de gezondheidswerkers gemaakt om de facturen te laten doorsturen naar het OCMW. 

Het OCMW betaalt dat dan, maar uiteindelijk gebeurt dat met het geld van de mensen 

zelf. Met een leefloon is het dragen van medische kosten onmogelijk. Het OCMW van A. 

neemt medische kosten meestal niet ten laste. Zelf heb ik veel cliënten die door 

gezondheidskosten in de schulden zijn geraakt. Slechts een enkeling kan een lening 

aangaan. Het is een heel grote problematiek.” 

De rechtstreekse betaling door de schuldhulpverlener aan de gezondheidsverstrekker kan een 

uitweg bieden en zorgen voor een betere toegang tot de gezondheidszorg. 

Het voorbeeld van Roger: 

Roger is in budgetbeheer bij een CAW. Samen met de schuldhulpverleners wordt een 

collectieve schuldenregeling voorbereid, in de hoop een kwijtschelding van schulden te 

verkrijgen. Dat lijkt nog de enige mogelijke uitweg. Roger ontvangt 25 euro leefgeld per 

week. Medische kosten worden apart verrekend: 

“Me aanmelden in een ziekenhuis is geen probleem meer, als ik een speciaal papier van 

de hulpverlener bij me heb. Aan de dokter moet ik gewoon zeggen dat het mag 

opgestuurd worden naar het CAW. De ziekenhuizen vragen een document met een 

duidelijke tijdsbepaling.” 

“Met mijn medicatie wordt ik hier ook begeleid omdat ik die anders soms niet neem. Twee 

soorten medicatie moet ik zelf betalen, de andere niet. Ik moet dan een papier afgeven, 

dat wordt ondertekend.” 


5 Conclusies en beleidsaanbevelingen 

5.1 Conclusies 

5.1.1 Uit de hand lopende medische kosten zijn een glijbaan naar 

schuldoverlast 

Bij de cliënten van de diensten schuldbemiddeling kunnen de uitgaven voor medische verzorging 

sterk doorwegen op het gezinsbudget. Zij kunnen dan ook in belangrijke mate meespelen in het 

veroorzaken van een uitzichtloze schuldsituatie. Het is zelfs mogelijk dat cliënten enkel door 

medische kosten schuldoverlast opbouwen. 

Vooral ziekenhuiskosten en zware zorgbehoeften van gezinsleden dragen aanzienlijk bij tot 

schuldproblemen. Daar bovenop speelt ook het gegeven of de cliënt al dan niet verzekerd is een 

belangrijke rol. De hospitalisatieverzekering is voor de doelgroep slechts in geringe mate aan de 

orde in het voorkomen van schulden uit medische risico‟s. 

Uit de bevraging, maar meer nog uit het focusgroepgesprek, blijkt dat medische kosten door hun 

eigen karakter zeer delicaat zijn als ze in verband worden gebracht met de schuldenproblematiek. 

Het gaat dan om een glijbaan naar schuldoverlast. Een aantal eigen kenmerken van medische 

schulden staven dit: 

De omvang van de schulden: medische ingrepen kunnen omvangrijke kosten met zich mee 

brengen die niet in verhouding staan tot de inkomsten of de reeds bestaande schuldsituatie van de 

betrokkene. Daarbij komt dan veelal nog een toename van niet louter medische kosten zoals 

vervoer, hulpmiddelen, aanpassingen van de leefomgeving,… 

Verlies van inkomen: gezondheidsproblemen zijn ook vaak de oorzaak van een terugval in het 

inkomen. Het negatieve effect is dus dubbel. Vermindering van inkomen hypothekeert tegelijk 

de slaagkansen van de schuldhulpverlening. 


Onvoorspelbaarheid: medische kosten hangen samen met de evolutie van de 

gezondheidstoestand en die is lang niet altijd voorspelbaar. De cliënt krijgt aldus te maken 

met uitgaven die hij grotendeels niet in de hand heeft (zowel bij zichzelf als bij gezinsleden). 

5.1.2 Schulden maken mensen zowel financieel als sociaal afhankelijk. 

Dit betekent dat mensen met schuldoverlast het recht op gezondheid en 

op medische bijstand niet ten volle en slechts onder opgelegde 

voorwaarden kunnen uitoefenen. 

Het recht op gezondheid en op medische bijstand is een grondrecht dat door de Grondwet en 

diverse internationale verdragen en akten wordt erkend. Het betreft een sociaal grondrecht 

waarvan wordt aangenomen dat het niet rechtstreeks van de overheid of van derden kan worden 

afgedwongen. De effectieve realisatie van dit grondrecht vereist een actief overheidsbeleid. 

Bijgevolg zal het niet enkel van de rechtsonderhorige zelf maar ook van de overheidspolitiek 

afhangen in welke mate het recht op toegang tot medische zorg wordt verwezenlijkt, in het 

bijzonder van het bestaan van instrumenten die dergelijke toegang mogelijk moeten maken. 

Mensen met schulden verkeren financieel en sociaal in een afhankelijke positie. Een overlast van 

schulden heeft voor gevolg dat hun handelen steeds wordt beperkt door hun teveel aan 

verbintenissen en aan mogelijke invorderingsmaatregelen waaraan zij zijn onderworpen. Zulks 

heeft ook gevolgen voor het realiseren van het grondrecht op gezondheid en medische zorg. Dit 

wordt in geval van schuldoverlast voornamelijk op de hierna volgende wijzen beperkt. 

Uitstel of afstel van medische zorgen 

Mensen met schulden zien zich vaak gedwongen om van de medische verzorging af te zien. 

Uit de bevraging blijkt dat het financiële aspect hier zeer zwaar doorweegt. De schuldsituatie 

is de voornaamste reden om de zorgvertrekking uit- of af te stellen. 


Mensen met schulden kunnen zich genoodzaakt zien binnen het gezin keuzes te maken met 

betrekking tot het genieten van de medische zorg. Er wordt dan doorgaans voor gekozen om 

de zelf de medische zorg uit te stellen ten voordele van die van de kinderen. 

Uitstel van medische zorg is uiteraard niet onschuldig. Het kan voorkomen dat ingevolge een 

uitstel van verzorging iemands gezondheidsproblemen toenemen. 

Weigeren van gezondheidszorgen 

Het bestaan van een recht op medische zorg sluit niet uit dat zorgverstrekkers de medische zorgen 

kunnen weigeren omwille van iemands schuldsituatie, in het bijzonder wanneer er 

betalingsachterstallen voor de medische zorg zijn. Het gebeurt ook dat personen om dezelfde 

reden worden geweigerd wanneer zij zich in een ziekenhuis aandienen. Een weigering kan onder 

meer de vorm aannemen van het doorverwijzen naar een andere zorgverstrekker of ziekenhuis. 

Het voorschot 

Uit het focusgesprek met de schuldhulpverleners en de gesprekken met schuldenaars blijkt dat het 

vragen van voorschotten aan mensen met schulden geen uitzonderlijk praktijk is. Het voorschot 

moet beschouwd worden als een vorm van voorwaardelijke weigering. De medische zorg zal niet 

worden verstrekt indien niet op die manier reeds een (gedeeltelijke) betaling wordt gegarandeerd. 

5.1.3 Schulden uit medische kosten vormen een bijzondere uitdaging 

voor de schuldhulpverlening 

Het doel van de schuldhulpverlening bestaat erin dat de financiële situatie van de schuldenaar 

wordt hersteld. Dit moet de schuldenaar toelaten op een menswaardige wijze verder door het 

leven te gaan. 

Een onverkorte uitoefening van het recht op toegang tot de gezondheidszorg zou dus mogelijk 

moeten worden. In de praktijk blijkt de realisatie daarvan niet altijd zo gemakkelijk te liggen. We 

geven al enkele aspecten aan die daarin mogelijk een rol kunnen spelen: 


Bij schuldhulpverlening is er doorgaans duidelijkheid over de schuldenlast die in het verleden 

is opgebouwd. Medische schulden behoren echter tot die schulden die, bij een aanhoudend 

problematische gezondheidstoestand, ook tijdens de schuldhulpverlening zelf nog blijven 

oplopen. Bovendien is de evolutie daarvan moeilijker voorspelbaar en bijgevolg moeilijker in 

de hand te houden. 

Uiteindelijk zal het niet altijd mogelijk blijken om de spanning tussen oplopende medische 

kosten en het lage peil van het inkomen te overbruggen. Dit maakt het in het bijzonder 

moeilijk om uit de inkomsten van de schuldenaar een leefgeld samen te stellen dat het 

mogelijk maakt aan de medische uitgaven het hoofd te bieden. 

Er is nood aan informatie met betrekking tot diverse aspecten van medische kosten (zowel 

voor hulpverleners als particulieren): sociale voorzieningen, diverse tegemoetkomingen m.b.t. 

gezondheidszorgen, patiëntenrechten,… 

Bij de ziekenhuizen is er een grote leemte inzake de informatieverstrekking aan de patiënten 

over de te verwachten globale kosten, de mogelijkheden van een afbetalingsregeling, de 

debiteurenpolitiek van het ziekenhuis, de mogelijkheden sociale hulpverlening buiten het 

ziekenhuis, … 


5.2 Beleidsaanbevelingen 

5.2.1 Informatie aan de patiënt-schuldenaar 

Naar een kostenbestek voor ziekenhuispatiënten 

De ziekenhuispatiënt moet, indien mogelijk voor zijn opname, een zo volledig mogelijk zicht 

krijgen op de kosten die zijn verblijf en behandeling in het ziekenhuis met zich mee zullen 

brengen. 

In het verleden zijn reeds stappen gezet om de ziekenhuispatiënt bij zijn opname voorafgaand te 

informeren. Zo rust op de beheerder van het ziekenhuis reeds langer de verplichting om de nodige 

maatregelen te nemen om de patiënten in staat te stellen de lijsten te raadplegen waarin enerzijds 

de ziekenhuisgeneesheren zijn opgenomen die zich verbonden hebben de verbintenistarieven toe 

te passen en anderzijds de ziekenhuisgeneesheren die zich niet verbonden hebben de 

verbintenistarieven toe te passen. (art. 139 ziekenhuiswet) Verder is er sedert 2004 het 

zogenaamde opnameformulier dat uiterlijk bij de opname aan de patiënt ter ondertekening moet 

worden aangeboden en dat informatie bevat over de financiële voorwaarden van de opname, 

onder meer het bedrag dat de artsen ten opzichte van de verbintenistarieven hanteren bij de 

bepaling van de supplementen. De patiënt kan op basis van die informatie dan een keuze maken 

wat betreft de kamer en de al dan niet verbonden zorgverstrekkers. Dit opnameformulier blijkt de 

patiënt echter weinig houvast te bieden met betrekking tot de financiële kant van zijn opname 

(deel 3.5.4). 

Wij menen dat een stap verder moet worden gezet en dat de patiënt – op basis van de keuzes die 

hij heeft gemaakt – een globaal zicht moet krijgen op de kosten die hij mag verwachten. Deze 

kosten moeten betrekking hebben op alle elementen van zowel het verblijf in het ziekenhuis als de 

medische verzorging. Uiteraard zal een dergelijk bestek verstrekt worden onder voorbehoud van 

de evolutie van de gezondheidstoestand en de medische ingrepen die noodzakelijk blijken. 


De automatische toekenning van rechten 

Uit de bevraging van schuldhulpverleners blijkt dat schuldenaars-patiënten al te weinig gebruik 

maken van het recht op tegemoetkomingen die niet automatisch worden toegekend. Tijdens de 

bespreking in de focusgroep werd vastgesteld dat de automatische toekenning van rechten 

essentieel is om te verhinderen dat de zwaksten uit de boot vallen. Deze laatsten zijn doorgaans 

ook degenen die het het moeilijkst hebben zich te informeren, de juiste stappen te zetten en 

uiteindelijke te verkrijgen waar zij recht op hebben. Wij pleiten dan ook voor een uitbreiding en 

een zo ruim mogelijke veralgemening van de automatische toekenning van tegemoetkomingen 

voor medische verzorging. 

De informatie in het kader van de schuldhulpverlening 

In de schuldhulpverlening wordt preventieve en curatieve steun verleend aan de schuldenaar, met 

de bedoeling een duurzame oplossing te vinden voor diens problemen van schuldoverlast. De 

schuldbemiddelaar moet in dat verband alle aspecten van het schuldprobleem in beschouwing 

nemen. Wanneer medische kosten een belangrijk deel van het schuldprobleem uitmaken, moet 

daar in het kader van de schuldhulpverlening rekening mee worden gehouden. Het kan dan 

bijvoorbeeld gaan om de beperking van de kosten van de medische dienstverlening (zoals de 

uiteenlopende kostenberekeningen bij behandeling in het ziekenhuis) en de informatie aangaande 

de rechten en tegemoetkomingen die de schuldenaar kan doen gelden. Uit de bevraging van de 

schuldhulpverleners bleek reeds dat zij zelf oordelen onvoldoende op de hoogte te zijn van alle 

mogelijke tegemoetkomingen in gezondheidszorgkosten die niet automatisch toegekend worden. 

We nemen overigens aan dat het voor deze hulpverleners wellicht onmogelijk is om op de hoogte 

te zijn van de finesses van alle soorten schulden waarmee hun cliënten worden geconfronteerd. 

Om die reden moet voldoende informatie voor de schuldbemiddelaars over de verschillende 

deelaspecten van het schuldprobleem, zoals onder meer inzake medische kosten, ter beschikking 

worden gesteld. Die informatie moet op maat zijn, dit betekent in de eerste plaats rekening 

houden met de specifieke situatie van mensen in schuldoverlast. Belangrijk voor de kwaliteit van 

de hulpverlening is dat er regelmatig informatie- en gedachtenwisselingen plaatsvinden aangaande 

diverse knelpunten en mogelijke oplossingen daarvoor. 


5.2.2 Medische kosten mogen er niet toe leiden dat de patiënt in een 

situatie van schuldoverlast geraakt 

Uit de bevraging van schuldhulpverleners bleek dat het al dan niet verzekerd zijn tegen de risico‟s 

van medische kosten als een bijzonder belangrijke factor wordt beschouwd bij het ontstaan van 

een situatie van schuldoverlast. Als het erom gaat te vermijden dat medische kosten tot schulden 

leiden is met name de rol van de verplichte ziekteverzekering cruciaal. 

De verplichte verzekering moet een voldoende ruim pakket van prestaties dekken die 

voor éénieder toegankelijk zijn. Die toegankelijkheid van de verzekering moet in het 

bijzonder ook gewaarborgd zijn voor mensen die zich in schuldoverlast bevinden of die 

dreigen in dergelijke situatie verzeild te geraken. Dit moet een criterium zijn bij de 

overheidspolitiek inzake de ziekteverzekering. De hospitalisatieverzekering kan niet 

beschouwd worden als een oplossing voor mensen in dergelijke problemen. 

Het derde-betalersysteem moet worden aangemoedigd en uitgebreid. Vooral uit de 

reacties in de focusgroep blijkt het belang van dit principe in de voorkoming van en strijd 

tegen de schuldoverlast. Wat de dienstverlening door de huisarts betreft moet dit 

bijvoorbeeld in bepaalde gevallen een recht in plaats van een gunst zijn. Dit zou in ieder 

geval al moeten gelden voor mensen in een situatie van overmatige schuldenlast. 

De wijkgezondheidscentra boeken goede resultaten inzake het realiseren van een 

betaabare gezondheidszorg voor eenieder. Het systeem van de wijkgezondheidscentra 

moet worden gepromoot en uitgebreid. Eenieder moet over de mogelijkheid beschikken 

om toegang tot een wijkgezondheidscentrum te hebben. 

5.2.3 Rol van het ziekenhuis bij de inning van de medische kosten 

Voortaan nog slechts één ziekenhuisfactuur 

Ook de informatie aan de patiënt bij de facturatie moet worden verbeterd en vereenvoudigd. 

Vandaag gebeurt het nog vaak dat de patiënt na de behandeling in het ziekenhuis twee of 

meerdere facturen ontvangt. Dit schept verwarring, omdat hij op die manier moeilijker zicht 

krijgen op de globale kostprijs van de opname in het ziekenhuis; het is immers mogelijk dat 

nadien nog een factuur komt. Een belangrijke stap naar een betere informatie voor de patiënt zou 


erin bestaan dat hij voortaan steeds in één keer een globaal overzicht krijgt van de verschillende 

bedragen die hij moet betalen. Hiermee wordt vermeden dat de patiënt voor verrassingen komt te 

staan, doorat hij weken of maanden na de betaling van de eerste factuur een bijkomende factuur 

ontvangt. 

Vandaag kan de medische raad van het ziekenhuis (de ziekenhuisgeneesheren) besluiten dat de 

honoraria centraal worden geïnd door een afzonderlijke op te richten dienst (art. 136 

ziekenhuiswet). Verder kunnen nadien nog bijkomende facturaties worden opgemaakt, wanneer 

de gegevens voor de opmaak van die facturen op het ogenblik van het versturen van de eerste 

facturatie nog niet beschikbaar zijn (de bijkomende facturaties verwijzen in elk geval naar de 

eerste facturatie). Deze mogelijkheden van afzonderlijke inning en bijkomende facuratie moeten 

dus worden verlaten. Bovendien is het wenselijk een maximale termijn op te leggen binnen 

dewelke het ziekenhuis de factuur aan de patiënt moet opsturen. Het gaat immers niet op dat een 

patiënt pas lange tijd na zijn ontslag uit het ziekenhuis de rekening toegestuurd krijgt. 

Contact tussen ziekenhuis en patiënt bij financiële moeilijkheden 

Uit het onderzoek blijkt dat schuldenaars met medische schulden die een beroep doen op de 

schuldhulpverlening in relatief weinig gevallen door de sociale dienst van een ziekenhuis worden 

doorverwezen naar de sociale hulpverlening. Wij pleiten ervoor dat bij betaalmoeilijkheden de 

sociale dienst op de hoogte zou worden gebracht. Dit stelt de sociale dienst in de mogelijkheid 

contact met de patiënt op te nemen. Op het ziekenhuis zou dan, via de sociale dienst, de 

verplichting rusten om in geval van betalingsachterstand de schuldenaar-patiënt (ten laatste bij de 

ingebrekestelling) op de hoogte te brengen van: 

de mogelijkheden en gebruikelijke voorwaarden om bij het ziekenhuis een 

afbetalingsregeling te bekomen; 

de vormen van sociale hulpverlening (eventueel binnen het ziekenhuis, maar zeker 

daarbuiten) waartoe patiënt zich kan wenden. 


5.2.4 Schulden mogen er niet toe leiden dat iemand de toegang tot de 

gezondheidszorg wordt ontzegd 

Gezondheidszorg is een sociaal recht dat buiten elke logica van de markt valt. Dit heeft voor 

gevolg dat schulden niet tot een uitsluiting mogen leiden. Om dat te bereiken dringen zich 

volgende maatregelen op. 

Afschaffing van het voorschot 

In het onderzoek kwam een aantal keer het probleem aan bod van zorgverleners die medische hulp 

weigeren wanneer ze te maken hebben met patiënten die (mogelijk) financiële problemen hebben. 

Onder weigering wordt in de eerste plaats verstaan dat de zorgverlener zijn diensten niet aan een 

patiënt wenst te verlenen. Een meer subtiele vorm van weigering bestaat erin dat de zorgverlener 

zijn diensten niet verleent tenzij de patiënt deze reeds gedeeltelijk betaalt. 

Het is niet ongewoon dat geneesheren of ziekenhuizen aan patiënten een voorschot vragen 

alvorens zij een medische behandeling ondergaan. Patiënten ervaren het voorschot als zeer 

ongelegen. Wanneer zij in een ziekenhuis worden opgenomen of een behandeling moeten 

ondergaan, maken zij zich doorgaans zorgen. Ze zijn onzeker en stellen zich allerlei vragen over 

hun gezondheidstoestand. Net op dat moment worden zij op een harde manier geconfronteerd met 

de financiële kant van de zaak. 

Het probleem stelt zich des te scherper voor mensen die het financieel minder breed hebben. 

Voor hen betekenen medische problemen hoedanook al een financieel harde dobber. Het 

voorschot houdt in dat zij onmiddellijk, nog voordat de behandeling plaats heeft gehad, moeten 

uitzoeken hoe zij het geld van het voorschot bij elkaar kunnen krijgen. 

Wij zijn van mening dat de gezondheid van de patiënt op de eerste plaats moet komen en pas 

daarna het financiële luik moet worden afgehandeld. Wij stellen dan ook voor om het voorschot 

te verbieden. Dit verbod moet gelden voor geneesheren, tandartsen en apothekers, evenals voor 

de ziekenhuizen. Dit zou betekenen dat de patiënt enkel nog om een betaling kan worden 

gevraagd nadat de zorgverstrekking heeft plaatsgevonden. 


Verbod van weigering van medische zorgen om financiële redenen 

Er moet een uitdrukkelijk verbod komen om patiënten de toegang tot noodzakelijke medische 

zorgen te weigeren om financiële redenen. Dit vloeit trouwens voort uit het recht op 

kwaliteitsvolle dienstverstrekking in de gezondheidszorg, zoals voorzien in de wet op de 

patiëntenrechten. 

Dit zou betekenen dat het ziekenhuis niet meer, zoals vandaag nog steeds gebeurt, de toegang van 

patiënten mag ontzeggen omwille van (bestaande of te verwachten) betalingsmoeilijkheden. 

Ook in hoofde van de zorgverstrekkers moet uitdrukkelijk een dergelijk verbod worden 

geformuleerd. Hier stelt zich uiteraard het probleem van garantie op een vergoeding voor de 

zorgverstrekker die zijn diensten verleent aan een patiënt met financiële problemen. Hiervoor kan 

inspiratie gezocht worden bij de ervaring van hulpverlenende organisaties die tegenover 

zorgverstrekkers garant staan voor de betaling – bijvoorbeeld door de rekening rechtstreeks aan 

hen te betalen. Op dezelfde wijze zou de overheid een afdwingbaar recht op medische verzorging 

moeten garanderen met daar tegenover een bepaalde gewaarborgde vergoeding voor de 

zorgverstrekker. 


Bijlage 1: Gespreksgids interviews schuldenaars 

Toelichting bij gespreksgids 

Onderstaande vragen vormen een leidraad voor het interview en kunnen niet als vragenlijst 

beschouwd worden. 

De opgelijste vragen zijn niet exhaustief. Het zijn richtvragen en kunnen in de loop van het 

interview worden aangepast aan het gesprek en aan de context. 

Niet alle vragen hoeven dus aan bod te komen. De verschillende onderdelen moeten wel aan bod 

komen. 

In de eerste plaats wordt gestreefd naar een open gesprek waarbij de kennis van de geïnterviewde 

optimaal wordt aangewend. 

1. Inleiding 

Uitleg over Cesor – VUB/Verbruikersateljee en rol in het onderzoek 

Uitleg over doel van het interview 

Duurtijd interview +/- 60 minuten 

Geruststelling respondent 

Het interview is vertrouwelijk. De anonimiteit van de geïnterviewden wordt 

gewaarborgd bij de verwerking en rapportage van de gegevens. 

Namen van personen die tijdens het interview worden vermeld worden zo nodig 

gemaskeerd, tenzij het gaat om personen (of organisaties) met een publieke 

functie. 

Audio-opname voor eigen gebruik 


2. Profiel van geïnterviewde 

Kan u kort, bij wijze van inleiding, eens zeggen wie u bent, hoe uw gezin is 

samengesteld? Hoe is uw gezinsinkomen samengesteld? Wat zijn uw vaste (niet- 

medische) kosten? 

Bent u eigenaar van uw woning? Hypotheek? Huurder? 

Beschikt u over eigen vervoersmiddelen? Indien niet, hoe verplaatst u zich? 

Welke gezondheidsproblemen zijn er in uw gezin? Heeft deze situatie het verlies van een 

arbeidsinkomen meegebracht (doordat de betrokkene zijn werk niet meer kon uitoefenen 

of doordat één van de gezinsleden ging optreden als mantelzorger)? 

Hoe lang u al in contact bent met een schuldhulpverlener? Wanneer en hoe zijn de 

financiele problemen begonnen? 

3. De medische kosten in het gezinsbudget 

Welke medische kosten hebt u in het gezinsbudget? (eerstelijnsconsultaties, consultaties 

bij specialisten, preventieve gezondheidszorgen, ziekenhuisopnames, aankoop van 

medicatie, aankoop van hulpmiddelen, thuiszorg, mantelzorg)? Voor wie zijn deze 

kosten? Zijn dat wekelijkse kosten? Zijn dat sporadische, geregelde of vaste kosten? 

Hoeveel kosten zijn dat zo per week? Welke percentage van het gezinsinkomen nemen 

deze kosten in? 

Hoe betaalt u de medische kosten? (uit algemene gezinsinkomsten, met bedrag dat te 

beschikking wordt gesteld door een budgetbeheerder of schuldbemiddelaar, hulp van 

vrienden of familie,...) 

Wat doet uw hulpverlener concreet om uw medische kosten te betalen? (ingecalculeerd in 

het maamdelijks inkomen, onderscheid curatieve en preventieve zorgen) Wordt er 

rekening gehouden met gewijzige gezondheidssituatie in het gezin? 

Weigert de hulpverlener soms tussen te komen in medische uitgaven? Zo ja, welke? 

Bent u verzekerd voor medische kosten? (via verplichte ziekteverzekering als 

loontrekkende, als zelfstandige) Bent u in orde met de ziekteverzekering? Hebt u altijd uw 

bijdrage betaald? Indien niet, waarom niet? 

Hebt u extra ziekteverzekeringen afgesloten, bvb. hospitalisatieverzekering, 

groepsverzekering,...?Zo ja, welke kosten worden daarin gedekt? Voor alle gezinsleden? 


Heeft u recht op een verhoogde terugbetaling van kosten voor 

gezondheidszorgverstrekkingen en geneesmiddelen? Kan u gebruik maken van een 

medische of farmaceutische kaart afgeleverd door het OCMW? 

Bent u of eengezinslid recentelijk opgenomen in een ziekenhuis? Hadu eengoed beeld van 

de ziekenhuisfactuur voor de opname? Had u problemen met het betalen van de factuur? 

Wat hebt u gedaan? (afbetalingsplan, beroep gedan op sociale dienst,...) Had u bepaalde 

kosten kunnen vermijden? 

4. Besparen (op medische kosten) 

Bespaart u op andere uitgaven om een beroep te kunnen doen op „professionele zorg‟? Op 

welke uitgaven bespaart u dan (voeding, huisvesting, energie, ontspanning,…)? 

Maakt u gebruik van bepaalde mogelijkheden om te besparen op medische kosten? Indien 

neen dan ingaan op 

zorgverlening in eerstelijnsgezondheidscentrum 

derdebetalerssysteem 

geneesheren voor het volk, niet-spoedeisende medische zorgen naar de 

spoedafdeling van een ziekenhuis om directe betaling van de doktersconsultatie te 

omzeilen 

geconventioneerde artsen en niet-geconventioneerde artsen 

Laat u zich generische geneesmiddelen voorschrijven? Of doet u aan zelfmedicatie? 

Laat u preventieve gezondheidszorgen (jaarlijkse tandcontrole, borstkankerscreening, 

baarmoederhalskankerscreening,…) soms achterwege om die kosten alvast uit te sparen? 

Maakt u daarvoor een onderscheid tussen de verschillende gezinsleden? Stelt u die kosten 

soms uit omdat u bij voorbaat niet weet hoeveel die zullen bedragen? 

Worden curatieve zorgen soms uitgesteld omdat het gezinsbudget ontoereikend is? Maakt 

u daarvoor een onderscheid tussen gezinsleden? 

Wordt een ziekenhuisopname soms uitgesteld omdat het te duur is? Is het voorschot dat 

moet betaald worden een belemmering? 

Zijn er andere middelen die inzet om de kosten van een ziekenhuisopname of van 

ambulante zorg te verminderen (bvb. mantelzorg, eigen kinderopvang,...) 

Hebt u het al meegemaakt dat zorgverleners u of iemand anders van het gezin medische 

hulp hebben geweigerd omdat er facturen nog niet betaald waren? Wat doet u dan? 


Heeft het uitstellen van medische zorgen u al voor ernstige gezondheidsproblemen gesteld 

die vermeden hadden kunnen worden indien u wél (op tijd) de nodige zorgen had 

genoten? 

5. Medische kosten en schuldoverlast 

Gaat u schulden aan om „professionele zorgen‟ te kunnen bekostigen? Zo ja, maakt u een 

onderscheid tussen medische kosten waarvoor u wel schulden aangaat en kosten waarvoor 

u dat niet doet? (preventieve/curatieve gezondheidszorgen, dringende en niet dringende 

behandelingen, noodzakelijke en minder noodzakelijke medicatie of hulpmiddelen) 

Motivaties om schulden aan te gaan voor medische hulpverlening 

Wat was de invloed van medische kosten bij het veroorzaken van uw schuldsituatie? Had 

deze situatie kunnen vermeden worden? 

Wat zijn de zwaarste medische kosten? (eerstelijnsconsultaties, consultaties bij 

specialisten, ziekenhuisopnames, kosten voor medicatie of hulpmiddelen,…) 

Hoe ervaart u medische zorgverstrekkers? Zijn het moeilijke of soepele schuldeisers? 

Geldt dat voor zowel individuele artsen als ziekenhuizen? 

Hoe of door wie bent u bij een professionele hulpverlener terechtgekomen voor het 

wegwerken van uw schuldoverlast door medische kosten? (eigen beweging, individuele 

zorgverstrekker, sociale dienst ziekenhuis,...) 

6. Afsluiting interview 

Respondent de gelegenheid geven om eventuele bedenkingen te formuleren. 


Bijlage 2: Gespreksgids interviews 

gezondheidswerkers 

Toelichting bij gespreksgids 

Onderstaande vragen vormen een leidraad voor het interview en kunnen niet als vragenlijst 

beschouwd worden. 

De opgelijste vragen zijn niet exhaustief. Het zijn richtvragen en kunnen in de loop van het 

interview worden aangepast aan het gesprek en aan de context. 

Niet alle vragen hoeven dus aan bod te komen. De verschillende onderdelen moeten wel aan bod 

komen. 

In de eerste plaats wordt gestreefd naar een open gesprek waarbij de kennis van de geïnterviewde 

optimaal wordt aangewend. 

1. Inleiding 

Uitleg over Cesor – VUB/Verbruikersateljee en rol in het onderzoek 

Uitleg over doel van het interview 

Duurtijd interview +/- 60 minuten 

Geruststelling respondent 

Het interview is vertrouwelijk. De anonimiteit van de geïnterviewden wordt 

gewaarborgd bij de verwerking en rapportage van de gegevens. 

Namen van personen die tijdens het interview worden vermeld worden zo nodig 

gemaskeerd, tenzij het gaat om personen (of organisaties) met een publieke 

functie. 

Audio-opname voor eigen gebruik 


2. Profiel van geïnterviewde 

Kan u kort, bij wijze van inleiding, eens zeggen wie u bent, welke rol/praktijk of functie 

in uw organisatie/instelling u heeft? Hoelang werkt u al in deze functie? 

Op welke wijze komt u in aanraking met mensen met financiële problemen? 

3. De relatie tussen kosten voor gezondheidszorg en schulden 

In een vorige fase van dit onderzoek hebben we een groepsgesprek gehouden met 

schuldbemiddelaars, aan medewerkers van OCMW‟s en CAW‟s. We hebben hen 

volgende stelling voorgelegd: 

“Uit de hand lopende gezondheidskosten vormen een schuld die een extra gevaar 

inhoudt voor het op gang brengen van een spiraal van schulden.” 

Wat is uw mening over deze stelling? 

Merkt u vanuit uw praktijk of functie of die van uw collega‟s dat patiënten hun medische 

kosten niet betalen wegens te hoge schuldenlast? 

Hebt u zicht op de financiële situatie van de patiënt? 

Zo ja 

Hebt u de indruk dat medische kosten in belangrijke mate bijdragen tot iemands 

globale algemene schuldenlast? 

Hebt u de indruk dat de medische schulden voor de betrokkene problematischer 

zijn dan andere schulden? 

Hebt u de indruk dat schulden ten gevolge van medische kosten complexer zijn 

dan andere schulden? 

Hebt u de indruk dat mensen op een andere manier omgaan met medische 

schulden dan met andere schulden? Schamen zij zich meer medische schulden of 

juist niet? 


4. Het marktmechanisme in de gezondheidszorg 

Ook volgende stelling werd aan de medewerkers van OCMW‟s en CAW‟s voorgelegd: 

“Het recht op gezondheid is aan de markt onderworpen. Voor mensen met schulden 

heeft dit voor gevolg dat hun schuldsituatie een uitsluiting van dit recht kan 

betekenen.” 

Wat is uw mening over deze stelling? 

Denkt u dat in uw sector of beroepsgroep aan mensen gezondheidszorgen worden 

Zo ja 

geweigerd omwille van betalingsachterstallen of gevaar voor wanbetaling? 

Hebt u het ooit al meegemaakt dat mensen afzien van bepaalde medische 

ingrepen of deze uitstellen omwille van hun financiële situatie? 

Hebt u zicht op de andere uitgaven van deze patiënten? 

Hebt u de indruk dat deze patiënten afzien van andere uitgaven omwille van de 

medische kosten die ze hebben? 

Hebt u de indruk dat mensen die financiële moeilijkheden hebben niet in orde zijn 

met:hun verzekeringen? Mutualiteit? Zorgverzekering? 

Hospitalisatieverzekering? 

Op welke manier zou u de groep mensen met financiële problemen en die moeite hebben 

met het betalen van hun medische kosten omschrijven? (socioeconomisch, cultureel,…) Is 

deze groep mensen duidelijk af te bakenen? 

Hebt u de indruk dat in gezinnen met schuldenlasten men keuzes maakt of voorrang 

verleent aan bepaalde gezinsleden om bepaalde medische ingrepen te laten uitvoeren? En 

wie krijgt dan voorrang? 

Maken personen in een schuldsituatie keuzes omtrent de gezondheidsverstrekker die eerst 

wordt aangesproken (huisarts, specialist, spoeddienst,…)? 

Maken zij keuzes in verband met hun geneesmiddelenverbruik? Zijn ze zich bewust van 

en gaan ze bewust om met hun geneesmiddelenverbruik? 

Maken zij bewuste keuzes in verband met een al dan niet geconventioneerde geneesheer? 

Maken zij bewuste keuzes in verband met de kamers in het ziekenhuis 

(eenpersoonskamer, tweepersoons,…) 

Zijn er andere zaken waarvan u denkt of weet dat patiënten in een schuldensituatie 

bewuste keuzes maken? Vertonen zij andere specifieke kenmerken? 


5. De houding van de zorgverstrekkers tegenover mensen met schulden 

Worden in uw sector (door uzelf, uw collega‟s, uw organisatie,…) “good practices” 

gehanteerd om mensen met schuldproblemen de toegang tot de gezondheidszorg te 

garanderen? (curatieve zorgen, preventieve zorgen) 

Hebt u kennis van bijzondere praktijken die toegepast worden in ziekenhuizen (waarmee 

u eventueel verbonden bent of andere) op het vlak van financiële informatie voor 

patiënten? (behoudens de wettelijk verplichte opnameverklaring) 

Worden patiënten met schuldenlasten op een specifieke manier geïnformeerd? 

Worden in ziekenhuizen bijzondere praktijken toegepast met betrekking tot 

zorgverstrekking aan patiënten met betalingsachterstallen? 

Worden in ziekenhuizen bijzondere praktijken toegepast om patiënten met 

betalingsachterstallen een afbetalingsplan aan te bieden? 

Hebt u kennis van bijzondere praktijken die toegepast worden in ziekenhuizen met 

betrekking tot invordering van betalingsachterstallen bij patiënten, buiten het gerecht om 

of langs gerechtelijke weg? 

6. Informatie over sociale diensten, afbetalingssystemen,… 

Ervaart u een gebrek aan informatie over sociale diensten, afbetalingssystemen, 

patiëntenrechten,… bij de schuldenaars ? En bij uzelf en/of collega‟s? 

Hebt u kennis van de tegemoetkomingen in gezondheidszorgkosten waarop patiënten 

beroep kunnen doen, vooral wanneer deze niet automatisch worden toegekend? 

En van de vormen van hulpverlening die bestaan voor mensen met schuldoverlast? 

Hebt u soms contact met schuldbemiddelaars? 

7. Het beleid 

Mocht u het op dit ogenblik voor het zeggen hebben (bvb. als minister) en u mag 1 ding 

aan het beleid of de wetgeving veranderen, wat zou u doen? 

Wat is uw mening over de veralgemening van het derde betalersysteem? 

Wat is uw mening over automatische toekenning van tegemoetkomingen in de 

gezondheidszorg? 


8. Afsluiting interview 

Respondent de gelegenheid geven om eventuele bedenkingen te formuleren. 


Bijlage 3: Leidraad focusgroep schuldhulpverleners 

Leidraad focusgroep 

5 

15 STELLING: 

Welkom iedereen op deze (hopelijk) mooie dag in april! Laat me, om elkaar voor te 

stellen, jullie vragen om in kort te zeggen wie je bent, waar en bij of voor welke 

instelling(en) je werkzaam bent … (IEDEREEN OM BEURT + NAAMKAARTJE 

LATEN MAKEN) 

Uitleg over hoe er tewerk wordt gegaan (iedereen z‟n eigen mening, iedereen aan de 

beurt, geen verkeerde antwoorden mogelijk, ...) 

Algemene inkadering van het onderwerp. Wat zijn de topics die besproken zullen 

worden? 

- De relatie tussen kosten voor gezondheidszorg en schulden 

- Het marktmechanisme in de gezondheidszorg 

- De relatie tussen schuldhulpverlening en de toegang tot gezondheidszorg 

- Informatie over sociale diensten, afbetalingssystemen en dergelijke 

De relatie tussen kosten voor gezondheidszorg en schulden 

Voor dit onderdeel zou ik willen beginnen met jullie een stelling voor te leggen (op blad). 

Ik zal deze eerst voorlezen en dan krijgen jullie een paar minuutjes de tijd om jullie 

mening over deze stelling te geven. Maak van het blad gebruik om enkele zaken te 

noteren die je over deze stelling wil zeggen. 

Uit de hand lopende gezondheidskosten vormen een schuld die een extra gevaar 

inhoudt voor het op gang brengen van een spiraal van schulden. 

(IEDEREEN OM BEURT MENING GEVEN) 

5 Kan men stellen dat medische schulden vaak problematischer zijn dan andere schulden? 

Of is dat dan weer overdreven? 

(SPONTANE REACTIE) 

5 Zijn schulden ten gevolge van medische kosten complexer dan andere schulden? Waarom 

wel of niet? 


5 Gaan schuldenaars op een andere manier om met medische schulden dan met andere 

schulden? Schaamt men zich meer medische schulden of juist niet? 



15 

5 

5 

5 

15 

Het marktmechanisme in de gezondheidszorg 

STELLING: 

Het recht op gezondheid is aan de markt onderworpen. Voor mensen met schulden 

heeft dit voor gevolg dat hun schuldsituatie een uitsluiting van dit recht kan 

betekenen. 


Ervaren jullie dat schuldenaars afzien van bepaalde medische ingrepen omwille van hun 

financiële situatie? 


Ervaren jullie dat schuldenaars afzien van andere uitgaven omwille van de medische 

kosten die ze hebben? 


Zijn de schuldenaars meestal in orde met hun verzekeringen? Mutualiteit? 

Zorgverzekering? Hospitalisatieverzekering? … 

Is de groep die niet in orde is duidelijk af te bakenen? 


De relatie tussen schuldhulpverlening en de toegang tot gezondheidszorg 

In welke mate draagt de schuldhulpverlening er toe bij dat de toegang tot de 

gezondheidszorg wordt gerealiseerd? 

(IEDEREEN OM BEURT) 

5 Op welke manier wordt door schuldhulpverlening deze toegang gerealiseerd? 

5 


Wat zijn de knelpunten in jullie werking om de medische kosten te verzoenen met het 

beschikbaar budget 

(SPONTABE REACTIE) 


15 

5 

5 

115 min 

Informatie over sociale diensten, afbetalingssystemen,… 

Ervaren jullie een gebrek aan informatie over sociale diensten, afbetalingssystemen, 

patiëntenrechten,… bij de schuldenaars ? 


Ervaren jullie zelf een gebrek aan informatie over sociale diensten, afbetalingssystemen, 

patiëntenrechten,… ? 


Bedankt voor uw deelname!!! Nog één laatste vraagje ter afsluiting. 

Mochten jullie het op dit ogenblik voor het zeggen hebben (bvb. als minister) EN je mag 

1 ding aan het beleid of de wetgeving veranderen, WAT ZOU JE DOEN? 



Bijlage 4: Vragenlijst kwantitatieve bevraging (on line) 

Medische kosten en schuldoverlast 

VRAGENLIJST HULPVERLENERS SCHULDENAARS MEDISCHE KOSTEN 

(ON-LINE) 

V1 Bij welke instelling bent u werkzaam? 

(Duid aan wat van toepassing is) 

1 OCMW 

2 CAW 

3 Een ander samenwerkingsverband 

V2 Waar is deze instelling werkzaam? 


1 Brussel 

2 Vlaams Brabant 

3 Antwerpen 

4 Oost Vlaanderen 

5 West Vlaanderen 

6 Limburg 

V3 Wat is uw functie binnen deze instelling? 

(Duid aan wat van toepassing is. Meerdere antwoorden mogelijk) 

1 Budgetbeheerder 

2 Schuldbemiddelaar 


Relatie hulpverleners – schuldenaars met een schuldoverlast door onder andere medische 

kosten 

V4 Hoe belangrijk zijn de volgende kanalen voor onze doelgroep om professionele hulp 

te vinden voor hun financiële problemen? 


Komt niet voor 

1 

Komt soms voor 

2 

Komt vaak voor 

3 

Komt 

niet 

voor 

Komt 

soms 

voor 

Gebruikelijke weg 

4 

Komt 

vaak 

voor 

Gebru 

ikelijk 

e weg 

Doorverwijzing door een individuele zorgverlener 1 2 3 4 

Doorverwijzing door de sociale dienst van een 

ziekenhuis 

1 2 3 4 

Eigen initiatief 1 2 3 4 

Andere: 1 2 3 4 

V5 Heeft u de indruk dat de doelgroep gemakkelijker of moeilijker kan omgaan met het 

etiket van schuldenaar dan mensen die zich op een andere manier (bijvoorbeeld door 

ondoordachte aankopen) in een situatie van schuldoverlast werken? 


1 Gemakkelijker 

2 Even moeilijk 

3 Moeilijker 

4 Geen idee 

V6 In welke mate houdt u bij de vaststelling van het leefgeld rekening met medische 

kosten? (Duid aan wat van toepassing is. 


1 Niet: voor de vaststelling van het leefgeld wordt geen rekening gehouden met 

mogelijke medische kosten. 

2 Alleen voor chronisch of langdurig zieken worden medische kosten in het leefgeld 

ingecalculeerd. 

3 Kosten voor curatieve gezondheidszorgen worden in het leefgeld ingecalculeerd. 

4 Kosten voor preventieve gezondheidszorgen worden in het leefgeld ingecalculeerd. 

5 Het leefgeld wordt slechts aangepast wanneer de gezondheidssituatie van een 

gezinslid wijzigt. 


V7 Gebeurt het dat u als hulpverlener weigert tussen te komen in bepaalde medische 

uitgaven? Kan u voor onderstaande medische kosten van de cliënt aangeven of u al 

dan niet tussenkomt? 


Nooit 

1 

Zelden 

2 

Soms 

3 

Vaak 

4 

Altijd 

5 

Eerstelijnconsultaties 1 2 3 4 5 9 

Specialistenconsultaties 1 2 3 4 5 9 

Preventieve gezondheidszorgen (jaarlijkse 

gebitscontrole, borstkankerscreening, 

baarmoederhalskankerscreening, 

1 2 3 4 5 9 

prostaatkankerscreening, preventieve vaccinaties, …) 

Ziekenhuisopnames 1 2 3 4 5 9 

Aankoop medicatie 1 2 3 4 5 9 

Aankoop hulpmiddelen (kruk, rolstoel, bril, 

hoorappraat, spuiten en naalden, steunen 1 2 3 4 5 9 

drukverbanden,…) 

Thuiszorg (thuisverpleging, naargelang behoefte 

gecombineerd met huishoudelijke hulp en 

schoonmaakhulp) 


Nooit 

Zelden 

Soms 

1 2 3 4 5 9 

Mantelzorg (thuisverpleging door een familielid) 1 2 3 4 5 9 

Andere: … 1 2 3 4 5 9 

Vaak 

Altijd 

Geen idee

Relatie medische kosten – gezinsbudget doelgroep 

V8 Wat is het beschikbaar netto inkomensniveau (d.i. het netto inkomen na aftrek van 

belastingen en overdrachten) van de gezinnen binnen de doelgroep die u bijstaat? In 

welke mate komen volgende categorieën voor? 


Zelden 

1 

Soms 

2 

Vaak 

3 

Meestal 

4 

Zelden Soms Vaak Meestal 

< 500 euro 1 2 3 4 

500 – 750 euro 1 2 3 4 

750 – 1.000 euro 1 2 3 4 

1.000 – 1.250 euro 1 2 3 4 

1.250 - 1.500 euro 1 2 3 4 

> 1.500 euro 1 2 3 4 


V9 Hoe zwaar wegen de volgende gezondheidszorgen op het gezinsbudget van de 

doelgroep? 


wegen nauwelijks 

op het 

gezinsbudget 

1 

vormen geen te 

zware last 

2 

wegen zwaar op 

het gezinsbudget 

3 

zwaarste druk op 

het gezinsbudget 

4 

Eerstelijnconsultaties 1 2 3 4 9 

Specialistenconsultaties 1 2 3 4 9 

Preventieve gezondheidszorgen (jaarlijkse 



1 2 3 4 9 


Ziekenhuisopnames 1 2 3 4 9 

Aankoop medicatie 1 2 3 4 9 

Aankoop hulpmiddelen (kruk, rolstoel, bril, 

hoorappraat, spuiten en naalden, steunen 1 2 3 4 9 

drukverbanden,…) 

Thuiszorg (thuisverpleging, naargelang behoefte 

gecombineerd met huishoudelijke hulp en 

schoonmaakhulp) 


Nauwelijks 

Geen te zware 

last 

Zware last 

1 2 3 4 9 

Mantelzorg (thuisverpleging door een familielid) 1 2 3 4 9 

Andere: … 1 2 3 4 9 

Zwaarste last 

Geen idee

V10 Hoe ingrijpend zijn onderstaande redenen voor de schuldoverlast van de doelgroep? 


Helemaal niet 

belangrijk 

Niet belangrijk Tussen beide Belangrijk 

Heel 

belangrijk 

-- - -/+ + ++ 

1 2 3 4 5 

1 Zware zorgbehoeften van minstens één van de 

gezinsleden (bijvoorbeeld een gezinslid met een zware 

fysieke handicap, een gezinslid met een chronische 

ziekte, een gezinslid met kanker, …) 

2 Kosten voor occasionele curatieve gezondheidszorgen 

(bijvoorbeeld een consultatie bij de huisarts of en 

specialist naar aanleiding van een occasionele 

ziektesituatie) 

3 Kosten voor preventieve gezondheidszorgen (jaarlijkse 




-- - -/+ + ++ 

1 2 3 4 5 

1 2 3 4 5 

1 2 3 4 5 

4 Ziekenhuisopnamekosten 1 2 3 4 5 

5 Gebrekkige kennis-van-zaken van de patiënten 1 2 3 4 5 

6 Gebrekkige mondigheid van de patiënten 1 2 3 4 5 

7 Geen ziekte- en/of hospitalisatieverzekering 1 2 3 4 5 

8 Andere: 1 2 3 4 5 

V11 Welk van bovenstaande oorzaken is volgens u de belangrijkste reden voor 

schuldoverlast? 

(Vul het cijfer uit vraag 12 dat overeenstemt met de belangrijkste reden in ) 

De belangrijkste reden is 

V12 Komt het voor dat cliënten enkel door medische schulden een schuldoverlast 

opbouwden? 


1 Nooit 

2 Zelden 

3 Soms 

4 Vaak 


Drukken van medische kosten door terugbetalingen en tegemoetkomingen 

V13 Is onze doelgroep in orde met de verplichte ziekteverzekering of het verplicht stelsel 

voor zelfstandigen? 


1 Nooit 

2 Zelden 

3 Soms 

4 Vaak 

V14 Wat was de reden waarom uw cliënten zich niet in orde stelden met de verplichte 

ziekteverzekering of het verplicht stelsel voor zelfstandigen? 


1 Kostprijs 

2 Onwetendheid 

3 Cultuur- of taalbarrière 

4 Andere: 

V15 Is onze doelgroep in orde met de Vlaamse Zorgverzekering? 


1 Nooit 

2 Zelden 

3 Soms 

4 Meestal 

9 Geen idee 

V16 Wat was de reden waarom uw cliënten zich niet in orde stelden met de Vlaamse 

Zorgverzekering? 


1 Kostprijs 



4 Andere: 

V17 Is onze doelgroep aangesloten bij een mutualiteit? 


1 Nooit 

2 Zelden 

3 Soms 

4 Meestal 

9 Geen idee 


V18 Wat was de reden waarom uw cliënten zich niet aansloten bij een mutualiteit? 


1 Kostprijs 



4 Andere: 

V19 Heeft de doelgroep een hospitalisatieverzekering? 


1 Nooit 

2 Zelden 

3 Soms 

4 Meestal 

9 Geen idee 

V20 Wat is de reden waarom cliënten binnen de doelgroep niet opteren voor een 

hospitalisatieverzekering? 


1 Kostprijs 



4 Andere: 

V21 Sommige tegemoetkomingen, zoals de Maximumfactuur (MAF), worden automatisch 

aan rechthebbenden toegekend. Voor andere moet een aanvraag ingediend worden. 

In welke mate maken rechthebbende cliënten binnen de doelgroep gebruik van dat 

recht, i.c. voor de onderstaande tegemoetkomingen? 


Zelden 

1 

Soms 

2 

Vaak 

3 

Meestal 

4 

Tegemoetkoming Bijzonder Solidariteitsfonds 1 2 3 4 9 

Terugbetalingsfaciliteiten voor chronische zieken 1 2 3 4 9 

Terugbetalingsfaciliteiten voor diabetespatiënten 1 2 3 4 9 

Terugbetalingsfaciliteiten voor personen met een 

beperkte mobiliteit 

1 2 3 4 9 


Zelden 

Soms 

Vaak 

Meestal 

Geen idee

V22 Vindt u dat u voldoende op de hoogte bent van alle mogelijke tegemoetkomingen in 

gezondheidszorgkosten die niet automatisch toegekend worden? 


1 Ja 

2 Neen 

V23 Waar haalt u uw informatie? 

(Vul in) 

V24 Beschouwt u het als een onderdeel van uw taak om uw cliënten te informeren over de 

tegemoetkomingen waarop ze recht hebben maar die ze niet automatisch toegekend 

krijgen? 


1 Nooit 

2 Zelden 

3 Soms 

4 Meestal 

Besparingen op andere uitgaven 

V25 Krijgen gezondheidszorgen prioriteit op andere uitgaven? Op welke andere uitgaven 

besparen uw cliënten eventueel om hun medische kosten te kunnen financieren? 


Zelden 

1 

Soms 

2 

Vaak 

3 

Meestal 

4 

Uitgaven voor voeding 1 2 3 4 9 

Uitgaven voor genotsmiddelen (bvb. tabak) 1 2 3 4 9 

Uitgaven voor huisvesting 1 2 3 4 9 

Energie-uitgaven 1 2 3 4 9 

Uitgaven voor kleding 1 2 3 4 9 

Uitgaven voor cultuur, sport en ontspanning 1 2 3 4 9 

Uitgaven voor telefoon en internet 1 2 3 4 9 

Uitgaven voor reizen en horeca 1 2 3 4 9 

Uitgaven voor verzekeringen 1 2 3 4 9 

Andere uitgaven, nl.: 1 2 3 4 9 


Zelden 

Soms 

Vaak 

Meestal 

Geen 

idee

Besparingen op medische kosten 

V26 Stelt onze doelgroep curatieve medische zorgen uit of af? Welke reden(en) haalt ze 

daarvoor aan? 


Nooit 

1 

Zelden 

2 

Soms 

3 

Meestal 

4 

Financiële redenen 1 2 3 4 9 

Mobiliteitsproblemen 1 2 3 4 9 

Opvangproblemen voor kinderen of zorgbehoevenden 

thuis 

1 2 3 4 9 

Cultuur- of taalbarrière 

1 2 3 4 9 

Onverschilligheid 1 2 3 4 9 

Andere: 1 2 3 4 9 

V27 Maken uw cliënten een onderscheid tussen de verschillende leden van hun gezin om 

curatieve medische zorgen al dan niet uit of af te stellen? Stellen ze bijvoorbeeld 

noodzakelijke medische zorgen voor zichzelf uit omdat er op dat moment geen geld 

voor is, terwijl ze voor hun kinderen onmiddellijk elders in het budget snoeien? 


Zelden 

1 

Soms 

2 

Kinderen krijgen onmiddellijk de nodige medische 

zorgen, voor volwassenen worden die al eens 

uitgesteld 

Volwassenen krijgen onmiddellijk de nodige medische 

zorgen, voor de kinderen worden die al eens uitgesteld 

Noodzakelijke medische zorgen worden voor alle 

leden van het gezin uitgesteld 

Vaak 

3 


Nooit 

Zelden 

Zelden 

Soms 

Soms 

Vaak 

Meestal 

Meestal 

4 

1 2 3 4 9 

1 2 3 4 9 

1 2 3 4 9 

Meestal 

Geen 

idee 

Geen idee

V28 Laat onze doelgroep preventieve medische zorgen achterwege? Welke reden(en) 

haalt ze daarvoor aan? 


Zelden 

1 

Soms 

2 

Vaak 

3 

Meestal 

4 




1 2 3 4 9 

thuis 

Cultuur- of taalbarrière 1 2 3 4 9 


Andere: 1 2 3 4 9 

V29 Maken uw cliënten een onderscheid tussen de verschillende leden van hun gezin om 

van preventieve medische zorgen af te zien? 


Zelden 

1 

Soms 

2 

Vaak 

3 


Zelden 

Zelden 

Soms 

Soms 

Vaak 

Vaak 

Meestal 

Meestal 

4 

Kinderen krijgen preventieve zorgen, volwassenen niet 1 2 3 4 9 

Volwassenen krijgen preventieve zorgen, kinderen niet 1 2 3 4 9 

Niemand van het gezin krijgt preventieve medische 

zorgen 

1 2 3 4 9 

Meestal 

Geen 

idee 

Geen idee

V30 Ziet de doelgroep af van ziekenhuisopnames? Welke reden(en) haalt ze daarvoor 

aan? 


Zelden 

1 

Soms 

2 

Vaak 

3 

Meestal 

4 




1 2 3 4 9 

thuis 

Cultuur- of taalbarrière 1 2 3 4 9 


Andere: 1 2 3 4 9 

V31 Stellen uitgestelde doktersconsultaties/ziekenhuisopnames uw cliënten voor ernstige 

gezondheidsproblemen die vermeden hadden kunnen worden indien ze (op tijd) de 

nodige zorgen hadden genoten? 


1 Zelden 

2 Soms 

3 Vaak 

4 Meestal 

9 Geen idee 

V32 Hebben cliënten al meegemaakt dat zorgverleners hen medische hulp weigerden 

omdat ze in het verleden niet altijd stipt of probleemloos voor hun 

consultaties/opnames betaalden? 


Zelden 

1 

Soms 

2 

Vaak 

3 


Zelden 

Soms 

Vaak 

Meestal 

Meestal 

4 

Individuele zorgverleners 1 2 3 4 9 

Ziekenhuizen 1 2 3 4 9 

Zelden 

Soms 

Vaak 

Meestal 

Geen idee 

Geen idee

V33 Leidt medische hulpweigering omwille van betalingsmoeilijkheden er al eens toe dat 

uw cliënten uiteindelijk van medische zorgen afzien? 


1 Zelden 

2 Soms 

3 Vaak 

4 Meestal 

9 Geen idee 



Bibliografie 

Adriaenssen, I. en Degraeve, D., Toegankelijkheid verzekerd? Doorlichting van de regelgeving van de 

verzekering voor geneeskundige verzorging in België, Onderzoeksrapport, UFSIA, 2001 

Avalosse, H., Cornelis, K., Crommelynck, A., Hannes, P., Verniest, R. en Mertens, R., Federaal 

gezondheidszorgbeleid: genuanceerd oordeel, Het paars beleid beoordeeld, ACW, 2005 

Beck, M., De financiële problematiek van kankerpatiënten: een analyse van de gegevens van de Vlaamse 

Liga tegen Kanker, Vakgroep Medische sociologie, VUB, 2000 

Belgisch strategisch verslag inzake sociale bescherming en sociale inclusie 2006-2008 

Bossuyt, N. en Van Oyen, H., Gezondheidsrapport: Socio-economische verschillen in gezondheid, 

Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, 2001 

Consumer Reports health insurance survey reveals 1 in 4 people insured but not adequately covered 

Washington, DC, Consumers Union, 2007 

Degraeve, D., De impact van betalingssystemen in de eerstelijnszorg op de efficiëntie, In: Louckx, F. en 

Van Wanseele, C. (eds.), De eerste lijn in beweging, Forfaitaire geneeskunde als structureel alternatief 

voor prestatiegeneeskunde?, VUBPRESS, 1998 

De Groote, B., “De schuldbemiddelaar en zijn draaiboek”, in Collectieve schuldenregeling in de praktijk, 

1999, blz. 123 

De Spiegelaere, M., Médicine sociale, SPUB 008, 4ième Doctorat en médicine-MED7, ULB, 2003-2004 

Dewilde, C. en Raeymaeckers, P., Multidimensionele armoede in Europa, Individuele en Institutionele 

determinanten, Acco, 2007 

Dirix, E. en De Wilde, A., “Materieelrechtelijke aspecten van de collectieve schuldenregeling”, in 

Collectieve schuldenregeling in de praktijk, 1999, blz. 57 

Doyle, L. en Gough, I., A theory of human need, 1991 

Du Bois, M., et al., Leven met chronische pijn, Een verkennend onderzoek van de CM, In: CMinformatie, 

Christelijke Mutualiteiten, 2001 

Du Bois, M., Van Winckel, H. en Verniest, R., Wie zijn de gerechtigden op het zorgforfait?, In: CM-I 

nformatie, Christelijke Mutualiteiten, extra editie 3, 2000 

Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt, Jaarverslag 2006 


FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie, Huishoudbudgetonderzoek 

2005, 2007 

FOD Economie, Algemene Directie Statistiek, oktober 2007 - Algemene Directie Statistiek en 

Economische Informatie van de FOD Economie, Middenstand, KMO en Energie, die voor België de EU- 

SILC-gegevens verzamelt. EU-SILC (European Union – Statistics on Incomes and Living Conditions) 

FOD Economie, Algemene Directie Statistiek Economische Informatie, Wie is arm in België, 2007 

Belgisch strategisch verslag inzake sociale bescherming en sociale inclusie 2006-2008, FOD Sociale 

Zekerheid, 2006 

Gadeyne, S. en Deboosere, P., Socio-economische ongelijkheid en sterfte op middelbare leeftijd in België, 

en analyse van de Nationale Databank Mortaliteit, VUB, Vakgroep Sociaal Onderzoek Interface 

Demography 

Himmelstein, D.U., Warren, E., Thorne, D, Woolhandler, S., Illness and injury as contributors to 

bankruptcy,2005 

Koning Boudewijnstichting, Algemeen Verslag over de Armoede, 1994 

Koning Boudewijstichting, Beleidsaanbevelingen ongelijkheid in gezondheidszorg, Aanbevelingen van de 

werkgroep „Ongelijkheid in gezondheid‟ van de Koning Boudewijnstichting voor alle overheden in 

België, oktober 2007 

Lagasse, R., Humblet, P.C., Lenaerts, A. Godin, I., Moens, G.F., Health and social inequities in Belgium, 

In: Social science and medicine, 31/3, 1990 

Levecque, K. en De Boyser, K., Arm en ziek, rijk en gezond? Overheidsantwoorden in de voorbije vijftien 

jaar, in: Armoede en Sociale Uitsluiting, Jaarboek 2006, Acco, 2006 

Louckx, F, Patient cost sharing and acces to health care, In: Mackenbach, J. en Bakker, M. (eds), 

Reducing inequalities in health. A European perspective, Routledge, 2002 

Louckx, F. en Van Wanseele, C. (eds.), De eerste lijn in beweging, Forfaitaire geneeskunde als structureel 

alternatief voor prestatiegeneeskunde?, VUBPRESS, 1998 

Maroy, L., Het juridisch kader voor de forfaitaire betaling in de eerstelijnsgezondheidszorg, In: Louckx, F. 

en Van Wanseele, C. (eds.), De eerste lijn in beweging, Forfaitaire geneeskunde als structureel alternatief 

voor prestatiegeneeskunde?, VUBPRESS, 1998 

Observatoire du Crédit et de l‟Endettement, Krediet en schuldenlast van gezinnen, 2004 

Onderzoeksgroep Armoede, Sociale uitsluiting en de Stad, Armoede en Sociale Uitsluiting, Jaarboek 

2007, Acco, 2007 


Parker, H., Low Cost But Acceptable: A Minimum Income Standard for the UK: Families with Young 

Children, Policy Press, 1998 

POD Maatschappelijke Integratie, Nationaal Actieplan Sociale Insluiting 2006-2008. 

Provinciaal Intermutualistisch College West-Vlaanderen, De conventies binnen het ziekenhuis onder de 

scanner, 2007 

Roland Berger Strategy Consultants, Trends in European health care 2007, OECD 2005 

Ruelens, L. en Nicaise, I., Hulp op krediet, Schuldbemiddeling in de Vlaamse OCMW‟s en CAW‟s, 

HIVA, 2002 

Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting - Recht op bescherming 

van de gezondheid, In: Eerste tweejaarlijkse verslag van het Steunpunt, juni 200 

Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting - Recht op bescherming 

van de gezondheid, In: In dialoog, Tweejaarlijks Verslag, december 2003 

Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, Recht op bescherming 

van de gezondheid, 10 jaar na het Algemeen Verslag over de Armoede, april 2005 

Storms, B., Wat hebben we nodig om rond te komen? Minimumbudgetten en financiële hulpverlening, 

OCMW-visies, 2007 

Stroobant, M., De grondwettelijke rechten op bescherming van de gezondheid en op geneeskundige 

bijstand, T. Gez., 1997-98, 448-457 

Van den Bosch, K., Wat heeft een gezin nodig om rond te komen? Budgetnormen voor drie typegezinnen, 

UA, oktober 1997 

Dirk Van Duppen, Sicko ook bij ons?, In: De Gids 2007, ACW, 2007 

Vanthemsche, G., De beginjaren van de sociale zekerheid in België, 1944-1963, Balans-VUBPRESS, 

1995 

Van Winckel, H., Versieck, K. en Boly, J., Welk prijskaartje voor de verzorging van chronisch zieken?, 

In: CM-Informatie, nr. 178, Christelijke Mutualiteiten, 1997 

Vanoverloop, J. en De Gauquier, K., De gezondheidszorgkosten tijdens het laatste levensjaar, Collectieve 

zorgregulering van het Nationaal Verbond van Socialistische Mutualiteiten, 2001 

Vanroelen, C. en Smeets, T., Nieuwe kwetsbare groepen in de Belgische gezondheidszorg: De tweede 

ronde van de Delphistudie, Werkdocument, 2002, Vrije Universiteit Brussel 

Vanroelen, C., Smeets, T. en Louckx, F., Nieuwe kwetsbare groepen in de Belgische gezondheidszorg, 

Academia Press, 2004 


Vranken, J., De Boyser, K. en Dierckx, D. (red)., Armoede en sociale uitsluiting, jaarboek 2003, Acco, 

2003 

Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie, Gezondheidsenquête door 

middel van interview 2004 

Wittevrongel, L., Recht op gezondheidszorg, thematekst voor het congres rond armoede 2004 van het 

Vlaams Netwerk van Verenigingen waar armen het woord nemen, 2004 

Zweifel, P. en Manning, W., Moral hazard and consumer incentives in health care, In: Culver, A.J. and 

J.P. Newhouse (eds.), Handbook of Health Economics, Vol 1, Elsevier, 2000 


info 

Verbruikersateljee vzw 

Grasmarkt 105 /b51 

1000 Brussel 

tel. 02 552 02 48 • fax 02 552 02 55 

verbruikersateljee@skynet.be 

www.verbruikersateljee.be 

[vu.: Gert Mampaey • Hofstraat 14 • 9470 Denderleeuw]

Is uw portemonnee ook ziek? - Verbruikersateljee

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?